Η Σφίγγα στο “Φαγά”: ο μύθος και ο συμβολισμός της

[[ δαμ-ων ]]

Απέναντι από το λόφο, όπου είναι κτισμένα τα Βάγια, βρίσκεται το βουνό Φίκιο, ο γνωστός “Φαγάς”, όπου οι παππούδες και οι πατεράδες μας πήγαιναν να κόψουν φρύγανα, για να κάψουν στους φούρνους και στο μαγείρεμα. Στο Φαγά, κατά την παράδοση ήταν το λημέρι της Σφίγγας, όπου το ανθρωπόμορφο τέρας έλεγε το περίφημο αίνιγμα στους διαβάτες.

Παλιά, το χωριό μας στους πρόποδες του Φαγά είχε σιδηρ. σταθμό, με σταθμάρχη και αξιόλογη κίνηση, με την επωνυμία “Σφίγξ”. Σ’ αυτό το άρθρο θα παρουσιάσω τον μύθο της Σφίγγας και στη συνέχεια να κάνω κάποια σχόλια και θα αποσυμβολίσω το μυθικό τέρας.

Ο Μύθος :

Στα πολύ παλιά χρόνια στη Θήβα βασίλευε ι Λάιος, που ‘χε παντρευτεί την Ιοκάστη. Κάποιος χρησμός από το μαντείο των Δελφών, είχε προβλέψει πως ο βασιλιάς θα σκοτωθεί από τον ίδιο του το γιο. Γι’ αυτό δεν ήθελε με τίποτα ν’ αποκτήσει παιδιά. Μα κάποια νύχτα τον μέθυσε η βασίλισσα και τον παρέσυρε στο κρεβάτι, με αποτέλεσμα μετά από εννιά μήνες να γεννηθεί ο Οιδίποδας.

Θυμήθηκε το χρησμό ο Λάιος και θέλησε να ξεφορτωθεί τον γιο. Τον έδωσε σε έναν έμπιστο βοσκό για να τον μεταφέρει στην ερημιά, όπου το έκθετο βρέφος να γίνει βορά των αγριμιών. Μα ο πονετικός βοσκός λυπήθηκε το μωρό και το έδωσε στους αλογοβοσκούς του βασιλιά Πόλυβου, που έβοσκαν τα άλογα στον Κιθαιρώνα. Αυτοί το παρέδωσαν στο βασιλικό ζεύγος της Κορίνθου, που δεν είχε αποκτήσει παιδιά. Εκείνοι το ανέθρεψαν σαν δικό τους και ποτέ δεν του φανέρωσαν πως ήταν ξένος.

Μεγάλωσε ο Οιδίποδας θεωρώντας πως είναι ο μονάκριβος γιος του Πόλυβου και της γυναίκας του Μερόπης. Μα κάποια μέρα κάποιος στο παλάτι τον αποκάλεσε νόθο. Επειδή αρνήθηκαν οι γονείς του να του φανερώσουν την αλήθεια, αποφάσισε να μάθει την αλήθεια από το μαντείο των Δελφών. Εκεί η μάντισσα του μάντεψε πως θα σκοτώσει τον πατέρα του και θα αποκτήσει παιδιά από τη μάνα του. Για ν’ αποφύγει το διπλό κακό, ο Οιδίποδας αποφάσισε να μην επιστρέψει στην Κόρινθο. Έτσι πήρε άλλον δρόμο, όπου η μοίρα τον έφερε αντιμέτωπο με τον πραγματικό του πατέρα Λάιο, τον οποίο σκότωσε μετά από έντονη λογομαχία. Μετά συνέχισε το δρόμο του…

Στη Θήβα κλάψανε τον χαμό του βασιλιά, και για να μη μείνει η πόλη αβασίλευτη, ανέλαβε την εξουσία ο Κρέοντας, ο αδελφός της Ιοκάστης. Τόσο η χήρα βασίλισσα όσο κι ο αντιβασιλέας ήθελαν να βρουν τους δολοφόνους του Λάιου για να τους τιμωρήσουν, καταπώς τα είχε πει ο σωσμένος υπηρέτης. Μα άλλη συμφορά είχε πέσει στην πόλη. Ένα φτερωτό τέρας, με κεφάλι γυναίκας και σώμα λιονταριού, η Σφίγγα, είχε εμφανιστεί κοντά στη Θήβα. Ήταν κόρη της Χίμαιρας και του Όρθου κι είχε έρθει από την Ασία, άλλοι λένε πως ήρθε από την Αιθιοπία. Η Ήρα, που προστάτευε τους νόμιμους γάμους, είχε στείλει το τέρας για να τιμωρήσει τους Θηβαίους, που είχαν ανεχτεί το ηθικά παράνομο πάθος του Λάιου για τον Χρύσιππο. Το μένος της για την πόλη κρατούσε από πολύ παλιά, από το χτίσιμό της από τον Κάδμο, του οποίου η αδελφή, η πεντάμορφη Ευρώπη, είχε ξελογιάσει τον άντρα της Δία. Μερικοί λένε πως ο Διόνυσος έστειλε τη λιονταροπαρθένα στη γενέτειρά του, γιατί δεν ήθελε να τον τιμήσει. Η Σφίγγα είχε βρει καταφύγιο στο βουνό Φίκιο (*1), που πολλοί από την εμφάνιση της εκεί και μέχρι σήμερα λένε “ Φαγά ”, καθόταν σ’ ένα βράχο και σε κάθε περαστικό έλεγε ένα αίνιγμα, που έπρεπε να λύσει. Δασκάλες στα αινίγματα είχε τις Μούσες, που της έμαθαν πάρα πολλά, για να γίνουν αιτία αφανισμού αυτών που δεν τα έβρισκαν.

Το αίνιγμα που έλεγε στη Θήβα ήταν :

«- Τι είναι αυτό πάνω στη γη, που είναι δίποδο και τετράποδο και τρίποδο. Έχει μια φωνή, αλλάζει τη φύση του, μόνο αυτό απ’ όλα τα ζωντανά που υπάρχουν στην ξηρά, τον αέρα και τη θάλασσα. Όταν φτάνει να προχωρεί στα τρία, τότε μικραίνει πολύ η γρηγοράδα του».

Όποιος κατόρθωνε να βρει την απάντηση θα γινόταν κι ο λυτρωτής της πόλης, γιατί το τέρας θα έφευγε, οπότε η Θήβα θα σωζόταν απ’ αυτή τη θεϊκή τιμωρία του αφανισμού των παλικαριών, που δοκίμαζαν την τύχη τους στη λύση του παράξενου γρίφου. Όποιος όμως δεν το κατόρθωνε, ήταν καταδικασμένος να τον πνίξει το τέρας και να τον κατασπαράξει.

Η Συνέχεια …ΕΔΩ…

Αυτή την ατυχία είχαν πολλοί νέοι της Θήβας μα και ο τρυφερότερος και ωραιότερος έφηβος της πόλης ο Αίμονας, γιος του Κρέοντα. Πάνω στον πόνο του και στην απόγνωση ο αντιβασιλιάς μαζί με τους γέροντες, που εξουσίαζαν την πόλη, πήραν την απόφαση, αυτός που θα απαλλάξει την πόλη από τη μάστιγα θα πάρει γυναίκα του την Ιοκάστη και θα αναλάβει τη βασιλεία. Στέλνοντας κήρυκες παντού έκανε γνωστή την απόφασή του. Με αυτό το κίνητρο, ριψοκίνδυνοι άνδρες προστέθηκαν στα θύματα του αιμοβόρου τέρατος, που σαν λόφος ορθωνόταν τώρα μπροστά στο βράχο του ο σωρός από τα κόκαλά τους.

Έπρεπε να επαληθευτεί και το άλλο μισό του χρησμού. Έτσι κατά την περιπλάνησή του Οιδίποδα κάποτε τα βήματά του τον οδήγησαν στην βυθισμένη στην απελπισία Θήβα, την χωρίς να το ξέρει γενέτειρά του, όπου έμαθε για τη Σφίγγα και την αμοιβή. Όπως ήταν γενναίος κι αποφασιστικός, πήρε την απόφαση να δοκιμάσει κι αυτός να λύσει το αίνιγμα. Πήρε το δρόμο και πήγε να συναντήσει το ανθωπόμορφο τέρας, στάθηκε απέναντί του κι άκουσε το αίνιγμα. Αποβραδίς είχε δει όνειρο κι ο δαίμονάς του (*2), του είχε αποκαλύψει τη λύση. Στάθηκε για λίγο σκεφτικός, ζυγίζοντας τα λόγια του.

Η Σφίγγα ετοιμαζόταν να χιμήξει για να τον πνίξει. Εκείνος άπλωσε το χέρι αποτρεπτικά και της είπε :

«- Στάσου κι άκουσε τα λόγια μου, όσο κι αν δεν θέλεις, που θα σημάνουν το τέλος σου. Αυτό που λες είναι ο άνθρωπος. Όταν είναι μωρό περπατάει στα τέσσερα, όταν μεγαλώσει σηκώνεται και περπατάει στα δύο, κι όταν γεράσει παίρνει ένα μπαστούνι και το έχει για τρίτο πόδι, να στηρίζει το βάρος των γερατειών ».

Σαν άκουσε την απάντηση η Σφίγγα, φούντωσε από το θυμό της, που βρέθηκε σοφός άνθρωπος και βρήκε την απάντηση, οπότε έδωσε μια και γκρεμίστηκε από το βράχο. Έτρεξε ο Οιδίποδας ξοπίσω από το σώμα της λιονταροπαρθένας, που κατρακυλούσε σχίζοντάς της τις σάρκες τα μυτερά λιθάρια, και την αποτελείωσε με το σπαθί του. Έτσι λυτρώθηκε η πόλη όπου πρωτοείδε το φως του ζωοδότη ήλιου, όπου πρωτοαντήχησε το κλάμα της γέννας του. Το κατόρθωμα του ήρωα έγινε γνωστό στα πέρατα του κόσμου κι από τότε την ικανότητα να λύνει κάποιος αινίγματα την ονομάζουν “ Οιδιπόδεια σοφία ”.

Μόλις οι κάτοικοι της Θήβας άκουσαν τα χαρμόσυνα μαντάτα για το θάνατο του τέρατος, ξεχύθηκαν αλαλάζοντας στους δρόμους από χαρά. Υποδέχτηκαν με τιμές τον ήρωα, που ήρθε να πάρει την αμοιβή του. Ο Κρέοντας έπρεπε να κρατήσει την υπόσχεσή του, οπότε ετοίμασε τον γάμο του σωτήρα Οιδίποδα με την βασίλισσα Ιοκάστη και του παρέδωσε την βασιλεία. Ο σοφός Οιδίποδας έμελλε, παρά τη θέλησή του, γιατί αυτό ήταν το τραγικό παιγνίδι της μοίρας, να γίνει ο μωρότερος βασιλιάς, κάνοντας το ανοσιούργημα να πάρει για γυναίκα του αυτήν, που εννιά μήνες τον έθρεψε στα σπλάχνα της. Η γκρεμισμένη Σφίγγα θα έπαιρνε την εκδίκησή της μέσα από την αμοιβή του φονιά της.

Σχόλια:

● Ανάλογος μύθος προς αυτόν της Σφίγγας ήταν κι ένας άλλος, που ανέφερε πως λυμαινόταν την περιοχή γύρω από την Καδμεία μια αιμοβόρα αλεπού. Για να την καλοπιάσουν οι Θηβαίοι αναγκάστηκαν να της ρίχνουν για τροφή έναν νέο κάθε μήνα. Την αλεπού αυτή κατεδίωξε χωρίς επιτυχία, με πολλά βάσανα, ο Λαίλαπας, γιος του Κέφαλου. Ήταν πεπρωμένο να συλλαμβάνει κάθε τι που καταδίωκε αυτή η αλεπού, χωρίς να μπορεί όμως να την πιάσει κανείς. Τότε με παρέμβαση του Δία η αλεπού απολιθώθηκε, το ίδιο και ο σκύλος που την κυνηγούσε.

Πολλά έχουν λεχθεί γύρω από αυτούς τους μύθους. Έτσι ο Παυσανίας μας αναφέρει πως ο Λάιος είχε μία νόθο κόρη, που ονομαζόταν Σφίγγα. Της είχε ιδιαίτερη αδυναμία και της παραχώρησε, από την πολύ αγάπη του, το προνόμιο να μάθει έναν μυστικό χρησμό, που ήταν απόκρυφος από την εποχή του Κάδμου και τον γνώριζαν μόνον οι βασιλιάδες και τα γνήσια παιδιά τους.

Επειδή ο Λάιος είχε πάμπολλα νόθα παιδιά, που διεκδικούσαν το θρόνο, υποστηρίζοντας πως ήσαν νόμιμα, ανέθεσε στη θυγατέρα του να βρει τον νόμιμο διάδοχο. Έτσι η Σφίγγα έλεγε τον χρησμό σε κάθε διεκδικητή, και όποιος αποδεικνυόταν πως είναι νόθος, τον σκότωνε. Αυτό ήταν το περίφημο αίνιγμα. Ο Οιδίποδας, που ήταν νόμιμος γιος, είχε δει σε όνειρο τη λύση.

Υπάρχει κι άλλη παραλλαγή, που λέει ότι η Σφίγγα ήταν θηλυκός πειρατής με ισχυρό ληστρικό στόλο, ο οποίος αφού κατέλαβε την Ανθηδόνα, ανέβηκε στο Φίκιο όρος κι από ‘κει έκανε ληστρικές επιδρομές στη γύρω περιοχή. Ήρθε όμως από την Κόρινθο ο Οιδίποδας με στρατό και νικώντας τους πειρατές σκότωσε την Σφίγγα.

Σύμφωνα με άλλη μυθοπαράδοση, ο Κάδμος είχε πάρει για γυναίκα του πρώτα μια αμαζόνα, που την έλεγαν Σφίγγα. Όταν όμως παντρεύτηκε την Αρμονία, η Σφίγγα θύμωσε, επαναστάτησε κατά του βασιλιά, και καθώς ήταν πολεμόχαρη πήρε πολλούς πολεμιστές μαζί της και λημέριασε στο βουνό Φίκιο, που από τότε το λένε Σφίγγιο. Εκεί έστηνε ενέδρες και σκότωνε τους διερχόμενους. Με το χρόνο η ενέδρα ονομάστηκε “ αίνιγμα ” , γιατί ήταν αδύνατη η εξολόθρευση αυτής της φοβερής μάστιγας με τις δυνάμεις των βασιλιάδων, που είχε κατά καιρούς η Θήβα. Όταν ήρθε όμως ο Οιδίποδας την νίκησε με την πονηριά κι απάλλαξε τον τόπο από τις αιματηρές επιδρομές της.

Παραθέτουμε δύο κείμενα από την αρχαία ελληνική γραμματεία:

« Περὶ τῆς Καδμείας Σφιγγὸς λέγεται ὡς θηρίον ἐγένετο σῶμα μὲν κυνὸς ἔχον, τὴν δὲ κεφαλὴν καὶ τὸ πρόσωπον κόρης, πτέρυγας δὲ ὄρνιθος, φωνὴν δὲ ἀνθρώπου. καθίζουσα δὲ ἐπὶ Φικίου ὄρους αἴνιγμά τι ἑκάστωι τῶν πολιτῶν ἦιδεν· ὃν δ᾽ ἂν εὗρε διαλύσασθαι μὴ δυνάμενον, τοῦτον ἀνήιρει. διαλυσαμένου δὲ τὸ αἴνιγμα Οἰδίποδος, ῥίψασα ἑαυτὴν ἀνεῖλεν. ἔστι δὲ ἄπιστος καὶ ἀδύνατος ὁ λόγος. οὔτε γὰρ ἰδέα τοιαύτη δύναται γενέσθαι, τό τε τοὺς μὴ δυναμένους διαλύεσθαι τὰ αἰνίγματα κατεσθίεσθαι ὑπ᾽ αὐτῆς, παιδαριῶδες, τό τε τοὺς Καδμείους μὴ κατατοξεῦσαι τὸ θηρίον, ἀλλὰ περιορᾶν τοὺς πολίτας ὡς πολεμίους κατεσθιομένους, μάταιον.

Ἔχει οὖν ἡ ἀλήθεια ὧδε. Κάδμος ἔχων γυναῖκα Ἀμαζονίδα, ἧι ὄνομα Σφίγξ, ἦλθεν εἰς Θήβας, καὶ ἀποκτείνας Δράκοντα τήν τε οὐσίαν καὶ βασιλείαν παρέλαβε, μετὰ δὲ καὶ τὴν ἀδελφὴν Δράκοντος, ἧι ὄνομα Ἁρμονία. αἰσθομένη δὲ ἡ Σφὶγξ ὅτι ἄλλην ἐπέγημε, πείσασα πολλοὺς τῶν πολιτῶν συναπᾶραι αὐτῆι, καὶ τῶν χρημάτων τὰ πλεῖστα ἁρπάσασα, καὶ τὸν ποδώκη κύνα, ὃν ἧκεν ὁ Κάδμος ἄγων, λαβοῦσα, μετὰ τούτων ἀπῆρεν εἰς τὸ καλούμενον ὄρος Φίκιον, καὶ ἐντεῦθεν ἐπολέμει τῶι Κάδμωι· ἐνέδρας δὲ ποιουμένη κατὰ τὴν ὥραν ἀνήιρει οὓς διαρπάζουσα ὤιχετο. καλοῦσι δὲ οἱ Καδμεῖοι τὴν ἐνέδραν αἴνιγμα. ἐθρύλλουν οὖν οἱ πολῖται λέγοντες· «Σφὶγξ ἡμᾶς ἡ ἀγρία αἰνίγματι ὑφισταμένη διαρπάζει, καὶ καθίζει ἐπὶ τοῦ ὄρους. ἐξευρεῖν δὲ τὸ αἴνιγμα οὐδεὶς δύναται, ἔκ τε τοῦ προφανοῦς μάχεσθαι ἀδύνατον· οὐ γὰρ τρέχει, ἀλλὰ πέτεται καὶ κύων καὶ γυνή, οὕτω ποδώκης ἐστί.»

Κηρύττει δὲ ὁ Κάδμος τῶι ἀποκτενοῦντι τὴν Σφίγγα χρήματα δώσειν πολλά. ἐλθὼν οὖν ὁ Οἰδίπους, ἀνὴρ Κορίνθιος τά τε πολεμικὰ ἀγαθός, ἵππον ἔχων ποδώκη, καὶ λόχους τῶν Καδμείων ποιήσας καὶ διὰ νυκτὸς ἐξιὼν καὶ ἐνεδρεύσας αὐτήν, εὗρε τὸ αἴνιγμα – τουτέστι τὴν ἐνέδραν – καὶ ἀπέκτεινεν τὴν Σφίγγα. τούτων γενομένων τὰ λοιπὰ ἐμυθεύθη.» ( Παλαίφατου “Περί απίστων - Περι της Καδμειας Σφιγγος” )

Το δεύτερο κείμενο είναι του Απολλόδωρου:

« Λάιον μὲν οὖν θάπτει βασιλεὺς Πλαταιέων Δαμασίστρατος, τὴν δὲ βασιλείαν Κρέων ὁ Μενοικέως παραλαμβάνει. τούτου δὲ βασιλεύοντος οὐ μικρὰ συμφορὰ κατέσχε Θήβας. ἔπεμψε γὰρ Ἥρα Σφίγγα, ἣ μητρὸς μὲν Ἐχίδνης ἦν πατρὸς δὲ Τυφῶνος, εἶχε δὲ πρόσωπον μὲν γυναικός, στῆθος δὲ καὶ βάσιν καὶ οὐρὰν λέοντος καὶ πτέρυγας ὄρνιθος. μαθοῦσα δὲ αἴνιγμα παρὰ μουσῶν ἐπὶ τὸ Φίκιον ὄρος ἐκαθέζετο, καὶ τοῦτο προύτεινε Θηβαίοις. ἦν δὲ τὸ αἴνιγμα• τί ἐστιν ὃ μίαν ἔχον φωνὴν τετράπουν καὶ δίπουν καὶ τρίπουν γίνεται• χρησμοῦ δὲ Θηβαίοις ὑπάρχοντος τηνικαῦτα ἀπαλλαγήσεσθαι τῆς Σφιγγὸς ἡνίκα ἂν τὸ αἴνιγμα λύσωσι, συνιόντες εἰς ταὐτὸ πολλάκις ἐζήτουν τί τὸ λεγόμενόν ἐστιν, ἐπεὶ δὲ μὴ εὕρισκον, ἁρπάσασα ἕνα κατεβίβρωσκε. πολλῶν δὲ ἀπολομένων, καὶ τὸ τελευταῖον Αἵμονος τοῦ Κρέοντος, κηρύσσει Κρέων τῷ τὸ αἴνιγμα λύσοντι καὶ τὴν βασιλείαν καὶ τὴν Λαΐου δώσειν γυναῖκα. Οἰδίπους δὲ ἀκούσας ἔλυσεν, εἰπὼν τὸ αἴνιγμα τὸ ὑπὸ τῆς Σφιγγὸς λεγόμενον ἄνθρωπον εἶναι• γίνεσθαι, γὰρ τετράπουν βρέφος ὄντα τοῖς τέτταρσιν ὀχούμενον κώλοις, τελειούμενον δὲ δίπουν, γηρῶντα δὲ τρίτην προσλαμβάνειν βάσιν τὸ βάκτρον. ἡ μὲν οὖν Σφὶγξ ἀπὸ τῆς ἀκροπόλεως ἑαυτὴν ἔρριψεν, Οἰδίπους δὲ καὶ τὴν βασιλείαν παρέλαβε καὶ τὴν μητέρα ἔγημεν ἀγνοῶν, καὶ παῖδας ἐτέκνωσεν ἐξ αὐτῆς Πολυνείκη καὶ Ἐτεοκλέα, θυγατέρας δὲ Ἰσμήνην καὶ Ἀντιγόνην. εἰσὶ δὲ οἳ γεννηθῆναι τὰ τέκνα φασὶν ἐξ Εὐρυγανείας αὐτῷ τῆς Ὑπέρφαντος.» ( Απολλόδωρος, Βιβλιοθήκη Γ΄5, 8 )

● Κατά την “Θεογονία”, η Σφίγγα είναι το τέκνο του Όρθρου και της Χίμαιρας, ενώ κατά τον Απολλόδωρο, του Τυφωέα και της Έχιδνας. Όλοι όμως αυτοί οι γεννήτορες αλλά και η ίδια είναι συμβολικές αναπαραστάσεις των μελανόμορφων και βροχοφόρων νεφών που πάντοτε μάχονται με το ηλιακό φως.

Σε μια άλλη εκδοχή στη Σφίγγα αναγνωρίζουμε την δεινή έχθρα της Ήρας, γιατί αυτή την εξαπέστειλε από την Αιθιοπία, όπως είχε στείλει τα φίδια στην κούνια του Ηρακλή. Αλλά η Ήρα είναι το άτακτο στοιχείο του ουρανού, το στοιχείο της λαίλαπας και της καταιγίδας, που ποτέ δεν βρέθηκε σε σύμπνοια με το θεό του φωτός και της ευφροσύνης, τον μέγα σύζυγό της Δία.

Είπαν πως τη Σφίγγα την έστειλε όχι η Ήρα αλλά ο Άρης, θεός της ορμής, της ορμητικής καταιγίδας. Και τούτο γιατί ήθελε να εκδικηθεί τους Καδμείους για τον φόνο του γιου του Δράκοντα από τον γενάρχη τους Κάδμο. Μυθολογήθηκε πως κι από τον Άδη στάλθηκε η Σφίγγα, γιατί κι αυτή ήταν θεότητα του σκοταδιού και του ερέβους. Με βάση αυτό τον μύθο γράφτηκαν οι “Φοίνισσες” του Ευριπίδη( στ.810).Σύμφωνα με τις Ελληνικές παραδόσεις η Σφίγγα της Θήβας είχε, όπως η μητέρα της Έχιδνα, μορφή και στήθος γυναίκας, πτέρυγες φοβερές όπως οι αποτρόπαιες Άρπυες και ουρά, όμοια με αυτήν του Τυφωέα, που κατέληγε σε φαρμακερό φίδι, όπως και η ουρά της Χίμαιρας, που πάλεψε με τον Βαλλερεφόντη.

Φέρεται να στέκεται στην κορυφή βράχου. Όμως ο βράχος κατά την μυθολογία των Ινδών αλλά και κατά τις μυθοπαραδόσεις των αρίων λαών συμβολίζει το “όρος των νεφελών ”. Η γλώσσα της σύμφωνα με τον Πίνδαρο είναι το μνημονευόμενο “αίσιον βροντής φθέγμα”. Φωνή φοβερή κι ακατανόητη για την ανθρώπινη διάνοια, που ριγούσε μπροστά της. Τον απόκρυφο χρησμό της μόνο οι θεοί μπορούσαν να κατανοήσουν και γι’ αυτό τον φανέρωσαν με όνειρο στον Οιδίποδα, για να μπορέσει να λύσει το αίνιγμα του τέρατος κι έτσι να πραγματοποιηθεί η αμείλικτη βούληση της Ειμαρμένης με τις οικτρές της συνέπειες.

Τη φωνή όμως της βροντής μπορεί να κατανοήσει μόνο ο ήλιος, ο αδελφός της λάμψης, που συνοδεύει πάντοτε τη βροντή, ο πολέμιος του νεφελοσκέπαστου ορίζοντα. Έτσι τη φωνή της βροντής- Σφίγγας είναι προορισμένος να κατανοήσει και να ερμηνεύσει ο αντιπρόσωπος του ήλιου στη γη, ο ηλιακός ήρωας Οιδίποδας, ο γιος του “νυκτίου” Λάιου και της Ηούς-Ιοκάστης. Όπως ο ήλιος σκορπίζει τα σύννεφα και οι ζωογόνες ακτίνες του βοηθούν την βλάστηση και γενικότερα τη ζωή έτσι και η γνώση σκορπίζει την άγνοια και βοηθάει την πνευματική πρόοδο της ανθρωπότητας.

Η φύση όμως έχει δύο ισόπαλους κυρίαρχους, την ημέρα και τη νύχτα. Την ημέρα η ζωή δρα και παράγει έργο, ενώ τη νύχτα η ζωή αποσύρεται για να ξαποστάσει. Ο νικητής της Σφίγγας Οιδίποδας μετά το λαμπρό έργο της βασιλείας του θα νιώσει τις συμφορές της Ειμαρμένης και θα τυφλωθεί. Έτσι την ημέρα θα ακολουθήσει η νύχτα, όπου στο σκοτάδι ο άνθρωπος δεν μπορεί να δει. Τα βήματά του τότε φωτίζει το φως του φεγγαριού. Η Σελήνη του τυφλού Οιδίποδα ήταν η πιστή του θυγατέρα Αντιγόνη, που έγινε η οδηγός του για να τον οδηγήσει στο πνευματικό φως, τον Κολωνό. Εκεί οι θεοί τον παίρνουν μαζί τους κατά θαυμαστό τρόπο, εκεί αποθεώνεται.

● O Ed. Schure στο βιβλίο του “ Οι Μεγάλοι Μύστες” αναφερόμενος στην Αιγυπτιακή Σφίγγα, τη Σφίγγα της Γκύζας, λέει πως ένα κεφάλι ανθρώπου βγαίνει από σώμα ταύρου με χαρακτηριστικά λιονταριού, που διπλώνει τα αετήσια φτερά στα πλευρά του. Είναι η επίγεια Ίσις, η φύση μέσα στη ζώσα ενότητα της βασιλείας της. Όλοι οι μεγάλοι ιερείς γνώριζαν και δίδασκαν ότι στη μεγάλη εξέλιξη η ανθρώπινη φύση αναδύεται από τη ζωική φύση. Έτσι η Σφίγγα αντιπροσώπευε την όλη ζωική εξέλιξη από την οποία προέρχεται ο άνθρωπος. Τα αετήσια φτερά της σήμαιναν μάλιστα και τη θεϊκή του φύση, που υπάρχει μέσα του σε σπερματική υποτυπώδη κατάσταση. Σε αυτό το σύμπλεγμα του ταύρου, του λιονταριού, του αετού και του ανθρώπου είναι κλεισμένα επίσης τα τέσσερα ζώα του οράματος του Ιεζεκιήλ, ( θα προσθέταμε και των τεσσάρων Ευαγγελιστών), που αντιπροσωπεύουν τα τέσσερα βασικά στοιχεία του μικρόκοσμου και του μακρόκοσμου: το νερό, τη γη, τον αέρα και τη φωτιά, τις βάσεις της απόκρυφης επιστήμης.

Η λύση του αινίγματος της Σφίγγας είναι ο άνθρωπος, ο μικρόκοσμος, αυτός ο ξεχωριστός φυσικός παράγοντας, που περικλείει μέσα του όλα τα στοιχεία κι όλες τις δυνάμεις της φύσης.

Στην Αιγυπτιακή μύηση η Σφίγγα εκφράζεται με γένος αρσενικό και παρουσιάζεται σαν το σύμβολο της συμπαντικής εξέλιξης, που ξεκινούσε από το ζωώδες επίπεδο και διαμέσου του ανθρώπου ανυψωνόταν στο θεϊκό επίπεδο. Δίνοντας η Ελληνική παράδοση γυναικεία μορφή σ’ αυτό το συμβολικό ον, την παρουσιάζει σαν ένα τέρας ασέλγειας και σκληρότητας, συμβολίζοντας την γυναικεία διαστροφή στην χειρότερή της μορφή.

Σύμφωνα με την άποψη του Paul Diel (5),η διαυγέστερη λύση στο αίνιγμα αφορά τον καθένα μας προσωπικά, και η απάντησή μας πρέπει να είναι : « εγώ ο ίδιος ». Γιατί καθένας μας είναι λεία, σε διαφορετικό βαθμό βέβαια, της ματαιοδοξίας, που μας τυφλώνει. Αν θελήσουμε να δώσουμε την σωστή λύση, που θα είναι λύση ζωής, πρέπει να κυριαρχήσει στη ζωή μας τo: « γνώθι σαυτόν».

● Πριν φτάσει στη Θήβα ο ήρωας έλυσε το αίνιγμα της Σφίγγας. Το τέρας με το ανθρώπινο πρόσωπο και στήθος είχε σώμα ταύρου, πόδια και ουρά λιονταριού και φτερά αετού. Αυτά τα τέσσερα συμβολικά ζώα (*3)δίνουν τη δομή του ανθρώπου, αυτής της αινιγματικής ζώσας οντότητας. Ο ταύρος σχετίζεται με τη γη, με την ύλη, κι εκφράζει την υλική του υπόσταση καθώς και την κατώτερη βαθμίδα πνευματικότητας, όπου βρίσκονται οι περισσότεροι άνθρωποι. Με το δυνατό του σώμα, ο ταύρος, απεικονίζει τη δυνατή σύνδεσή μας με κάθε τι το υλικό. Τα ένστικτα κυριαρχούν επάνω μας ενώ επιζητούμε τη σιγουριά, γειωνόμαστε. Η ψυχή, που μοιάζει με λωτό (*4), ριζώνει στη λάσπη, αναζητώντας το φως του ήλιο. Το λιοντάρι αντιστοιχεί στο θυμοειδές, στα συναισθήματά μας. Αυτά κυριαρχούν μέσα μας, μας εξουσιάζουν όπως το λιοντάρι βασιλεύει στα ζώα. Ο λωτός μετά την λάσπη περνάει από το νερό για να βγει στο φως του ήλιου.

Το γυναικείο κεφάλι συμβολίζει τον κατώτερο νου, τις κατώτερες μορφές σκέψης, που κυριαρχούν στη ζωή μας. Έχει σαν βασικό γνώρισμα την προσήλωση στον κόσμο των μορφών, που είναι ο κόσμος της ύλης και της πλάνης, γιατί οι ποικίλες μορφές των πραγμάτων δημιουργούν την εντύπωση της πολλαπλότητας, της διαίρεσης και του μερισμού, ενώ υπάρχει μία πραγματικότητα, όλα είναι Ένα. Όλοι είμαστε κύτταρα της ανθρωπότητας, είμαστε τα κύτταρα του Ουράνιου Άνθρωπου, όλοι έχουμε την ιδιαίτερη αξία μας στο Κοσμικό Σχέδιο. Αυτή η πολλαπλότητα φέρνει την πλάνη της χωριστότητας, διαιρεί τους ανθρώπους σε φυλές, έθνη, θρησκεύματα, προκαλώντας τα μίση και τους πολέμους, με χειρότερη μορφή τους θρησκευτικούς πολέμους, που υποδαυλίζονται από τους θρησκευτικούς ηγέτες, οι οποίοι θά ‘πρεπε να έχουν πρώτο τους μέλημα την ειρήνη και την αγάπη μεταξύ των ανθρώπων. Το γυναικείο κεφάλι εικονίζει τον μέσο άνθρωπο με τις εμμονές του, τις προσκολλήσεις, τους φανατισμούς, τις ματαιότητες, τον άνθρωπο που πάντα χρωματίζει τα γεγονότα και τις καταστάσεις, που παλεύει ανάμεσα στις αντιθέσεις της καθημερινής ζωής, ανάμεσα στο καλό και το κακό, την αξιοπρέπεια και την μικρότητα, το ηθικό και το ανήθικο, την αρετή και την αμαρτία, γεμίζοντας πληγές, υποφέροντας και πονώντας. Σε αυτή την κατάσταση ο Οιδίποδας έλυσε το αίνιγμα της Σφίγγας κερδίζοντας σαν έπαθλο τις ανθρώπινες τιμές του βασιλιά της Θήβας.

Τα φτερά του αετού συμβολίζουν τον ανώτερο νου, αυτόν που αποτελεί τον συνδετικό κρίκο της προσωπικότητας με την ατομικότητα , καθώς βαθμιαία ο κατώτερος νους συντονίζεται μαζί του. Για να γίνει αυτό χρειάζεται επίπονη προσπάθεια από τον αφυπνισμένο άνθρωπο, που ακολουθεί το δρόμο της μαθητείας και να εξαγνίσει την ψυχή του. Σε αντίθεση με τον κατώτερο νου, που είναι προσηλωμένος στα τετριμμένα, ο ανώτερος νους είναι επαγωγικός και συνάμα αφαιρετικός, θωρώντας τον κόσμο του αφηρημένου. Συνθέτει και δεν διαιρεί , διακρίνοντας την ολότητα μέσα στην πολλαπλότητα, κι έτσι σαν αετός ( το ιερό πτηνό του Δία) ανυψώνεται στον αιθέρα της αγνής πνευματικότητας, που είναι ο κόσμος όπου στοχεύει η ψυχή και στον οποίο βασιλεύει η ενότητα των πάντων. Τότε είναι που ο λωτός βγαίνει στο φως του ήλιου και ανθεί.

Συνεπώς η Σφίγγα συμβολικά μας εκφράζει τη σύσταση του ανθρώπου, που το ζωώδες σώμα του τον γειώνει ενώ τα φτερά του νου μπορούν να τον ανεβάσουν στα ακρότατα όρια του πνευματικού Όλυμπου, να τον επαναφέρουν στον “οίκο του Πατρός” όταν σκεφτεί τον κοσμικό του προορισμό και πει « αναστάς πορεύσομαι προς τον Πατέρα μου». Με υπομονή, αιώνες ολόκληρους, ο Πατέρας περιμένει να τον σφίξει στην αγκαλιά του.

Μεταξύ των ποδιών και των φτερών βρίσκεται η γυναικεία κεφαλή και το στήθος, όπου βρίσκονται ο εγκέφαλος και η καρδιά, τα όργανα των σκέψεων και των συναισθημάτων. Εκεί γίνεται η μεγάλη πάλη, σ’ αυτό το αλώνι αντιπαλεύουν οι αντίρροπες δυνάμεις, αυτές που θέλουν να υποβιβάσουν τον άνθρωπο κι αυτές που τον ωθούν να πετάξει στα ύψη, οι εωσφορικές και οι θείες.

Για το νου η Α. Μπέιλη, στο βιβλίο της “Από την Βηθλεέμ στον Γολγοθά” γράφει : « Δια μέσου του νου υποφέρουμε σαν ανθρώπινα όντα και όσο περισσότερο προοδεύει η φυλή, τόσο περισσότερο αναπτύσσεται ο νους και μεγαλύτερη φαίνεται η ικανότης μας για τα βάσανά μας. Με τα βάσανά μας όμως βλέπουμε στο αληθινό φως και αφιερωνόμαστε στη θεότητα. Μπορούν να χρησιμοποιηθούν σαν όργανο, δια του οποίου προχωρούμε πλησιέστερα προς το Θεό. Τότε μπορούμε να προσφέρουμε στο Θεό αυτό το σπάνιο και θαυμάσιο δώρο ενός νου, που έγινε σοφός διά του πόνου, και μιας καρδιάς, που εξευγενίστηκε με τις υπερνικηθείσες στενοχώριες και δυσκολίες».

● Η Αθηνά Γεωργιάδου υποστηρίζει ότι η Σφίγγα είχε να κάνει με τελετές Μύησης και η απάντηση στον Γρίφο, αποκάλυπτε το μυστικό για την Αθανασία, σε όσους από τους πιστούς ήταν σε θέση να τον κατανοήσουν.

Η αδυναμία ορισμένων να κατανοήσουν την εσωτερική σημασία του Γρίφου, δεν τους έκανε θύματα της Σφίγγας που υποτίθεται ότι τους καταβρόχθιζε, (σφίγγοντάς τους?), απλά τους στερούσε την ευκαιρία να μετέχουν της Αθανασίας.

Η ελληνική Σφίγγα έχει πάντα κεφαλή Γυναικός, στήθος και φτερά Αετού, σώμα Λιονταριού ( ή Λέαινας) και ουρά σε μορφή Φιδιού. Είναι η απεικόνιση της ίδιας Φύσης και των 5 στοιχείων που την αποτελούν σύμφωνα με τις θεωρίες εκείνης της εποχής για την Δημιουργία του Κόσμου (Εμπεδοκλής κλπ) Οι συμβολισμοί είναι σαφείς και αναφέρονται σε αρχέτυπα κοινά σε πολλούς λαούς όπως και στον δικό μας. Η κεφαλή της Γυναίκας συμβολίζει το στοιχείο της Γης, το στήθος και τα φτερά Αετού συμβολίζουν τον Αέρα, το σώμα του Λιονταριού συμβολίζει την Φωτιά και η ουρά του Φιδιού συμβολίζει το Νερό. Το Πέμπτο Στοιχείο , η Πεμπτουσία, ο Αιθήρ, η Θεία Ουσία, ή καλύτερα Θεία Ανάσα που δεν είναι ορατή αλλά αγκαλιάζει και διαπερνά τα πάντα χαρίζοντας ζωή και στις πέτρες, είναι και εδώ Αόρατη και εκφράζεται μέσα από τον Γρίφο, το Αίνιγμα, που μπορεί να χαρίσει και ζωή και Αθανασία.

Η διττή φύση της Αρχαίας Λατρείας της Μεγάλης Θεάς εκφράζεται και με την διπλή απεικόνισή της ως Μητέρας και Κόρης που δημιουργούν Ιερή Τριάδα με έναν μικρό Γιό . Η Μητέρα είναι η πιό απτή πλευρά της Θεάς, ενώ η Κόρη που σε πολλές περιπτώσεις είναι αρχαιότερη της Μητέρας(!) π.χ Ελευσίνα, είναι η πιο πνευματική έκφραση της μιας και μόνης Θεότητας, της Δα , της κατόχου της Σοφίας. (Δαήμων, Ειδήμων = αυτός που γνωρίζει τα μυστικά, τους νόμους ή τον τρόπο της φύσης.) Η λατρεία αυτής της Διττής αλλά ταυτόχρονα μοναδικής Θεάς είναι στενά συνδεδεμένη με την Μουσική, έναν από τα πιο σοφά Αίνιγματα και Μυστικά. Ο Εύμολπος = αυτός που τραγουδάει όμορφα, είναι ο Αρχιερέας στην Ελευσίνα και ο Απόλλωνας ως μέλος της Ιερής Τριάδας, Λητούς, Αρτέμιδος και Απόλλωνα που είναι η κύρια μορφή της Λατρείας στο μεγάλο Ιερό της Δήλου, μέχρι και τους ιστορικούς χρόνους, είναι ο Θεός της Μουσικής ακόμα και την εποχή της Λατρείας του Δωδεκάθεου.

Η σχέση της Σφίγγας με την Αθανασία υποδηλώνεται και από την συχνή χρήση της σαν ταφικό μνημείο, κυρίως σε τάφους της Αρχαϊκής περιόδου.

Είναι σαφές ότι η Σφίγγα σαν ταφικό μνημείο συμβολίζει το ύστατο μυστήριο, το Επέκεινα, την δυνατότητα της Αθανασίας. Ο θάνατος είναι ένα γεγονός στην ζωή των ανθρώπων, που οι Έλληνες εκείνης της εποχής μπορούσαν να διαχειριστούν να κατανοήσουν και να αντιμετωπίσουν με αξιοπρέπεια και χαμόγελο, μέσα από τις αλλεπάλληλες εν ζωή μυήσεις τους στα Μυστήρια των μεγάλων Ελληνικών Ιερών που τους χάριζε την βεβαιότητα της Αθανασίας τους, μιας Αθανασίας που συμβολικά απεικονιζόταν και με την Σφίγγα.

● Θα κλείσουμε το άρθρο με ένα ποίημα του Καβάφη γράφτηκε έπειτα από την ανάγνωση περιγραφής της ζωγραφιάς "Ο Οιδίπους και η Σφιγξ"

Κωνσταντίνος Καβάφης: "Ο Οιδίπους"

Επάνω του η Σφιγξ είναι πεσμένη

με δόντια και με νύχια τεντωμένα

και μ’ όλην της ζωής την αγριάδα.

Ο Οιδίπους έπεσε στην πρώτη ορμή της,

τον τρόμαξεν η πρώτη εμφάνισή της —

τέτοια μορφή και τέτοιαν ομιλία

δεν είχε φαντασθή ποτέ έως τότε.

Μα μ’ όλο που ακκουμπά τα δυο του πόδια

το τέρας στου Οιδίποδος το στήθος,

συνήλθε εκείνος γρήγορα — και διόλου

τώρα δεν την φοβάται πια, γιατί έχει

την λύσιν έτοιμη και θα νικήση.

Κι’ όμως δεν χαίρεται γι’ αυτήν την νίκη.

Το βλέμμα του μελαγχολία γεμάτο

την Σφίγγα δεν κυττάζει, βλέπει πέρα

τον δρόμο τον στενό που πάει στας Θήβας,

και που στον Κολωνό θ’ αποτελειώση.

Και καθαρά προαισθάνεται η ψυχή του

που η Σφιγξ εκεί θα τον μιλήση πάλι

με δυσκολώτερα και πιο μεγάλα

αινίγματα που απάντησι δεν έχουν.

--------------------------------------------------------------------------------------

(*1) Κατά την έρευνα για το Φίκιον όρος βρήκα ένα αξιόλογον άρθρον, με τον τίτλο «Eine classische Eisenbahntour», γραμμένο από έναν Γερμανό περιηγητή τον 19ο αιώνα : «… διότι υπ’ αυτό κρύπτεται το όνομα των υπερηφάνων Θηβών, της πρωτευούσης της Βοιωτίας. Το πρώτον σημείον της πόλεως εστιν ο πετρώδεις «Φαγία» το αρχαίον Φίκιον, όπου η Σφίγξ του μύθου του Οιδίποδος ελυμαίνετο τους διαβάτας. Ούτος κείται προς βορράν της πεδιάδος των Θηβών και εκτείνεται αριστερόθεν εις τα οφρύς της χώρας, εν τω μέσω της οποίας κείνται αι Θήβαι.»

( *2) Δαίμονας : δεν έχει την σημερινή σημασία, δηλ. δεν υπονοεί σατανική οντότητα, αλλά το “ δαιμόνιον” του Σωκράτη, θα λέγαμε σήμερα τον έναν από τους αγγέλους, που συντροφεύουν τον άνθρωπο κατά τη διάρκεια του βίου του, τον φύλακα άγγελο. Η εσωτερική φιλοσοφία μας αναφέρει πως ο άνθρωπος από τη στιγμή της γέννησής του μέχρι και τον θάνατό του συνοδεύεται από τρεις αγγελικές οντότητες : α) τον φύλακα άγγελο, που τον καθοδηγεί στην ζωή δρώντας προστατευτικά και συμβουλευτικά, β) τον καταγραφέα άγγελο, που καταγράφει όλες του τις πράξεις, τα συναισθήματα και τις σκέψεις, για να δράσει ο Νόμος του Κάρμα, και γ)τον ηλιακό άγγελο, τον ανώτερο στοχαστή.

(*3) Αυτά τα τέσσερα ζώα σχετίζονται και με τους τέσσερις Ευαγγελιστές. Στον Λουκά αντιστοιχεί ο Ταύρος, στον Μάρκο ο Λέων, στον Ματθαίο ο Άνθρωπος και στον Ιωάννη ο Αετός. Η αντιστοιχία αυτή φαίνεται να υπονοεί τις τέσσερις βαθμίδες πνευματικότητας των ανθρώπων.

(*4) Λωτός: υδρόβιο φυτό, που απεικονίζει την ψυχή, η οποία ριζώνει στην λάσπη, απ’ όπου τρέφεται. Ο κορμός περνάει μέσα από το νερό, που συμβολίζουν τα συναισθήματα, τα οποία σαν το νερό είναι ευμετάβλητα αλλά και μπορούν να μας παρασύρουν από τον στόχο μας κι ακόμα να μας πνίξουν. Τέλος προβάλει κι ανθεί στο φως του ήλιου, δηλ. στο φως της γνώσης, αναδίδοντας το άρωμα του πνεύματος.