Οιδίποδας: Αποκάλυψη της αιμομιξίας και τύφλωσή του

[[ δαμ-ων ]]

Α΄. Ο Μύθος

Ζήσανε ευτυχισμένα για πολλά χρόνια ο Οιδίποδας με την Ιοκάστη , βασιλεύοντας με σύνεση και δικαιοσύνη, και καρπός του γάμου τους ήσαν τέσσερα παιδιά, δύο αγόρια, ο Ετεοκλής και ο Πολυνείκης, και δύο θυγατέρες, η Αντιγόνη και η Ισμήνη. Μα η ευτυχία δεν κρατάει για πάντα, γιατί υπάρχει ένα αντίτιμο για την μεγάλη χαρά, που είναι η δυστυχία. Στη πόλη της χαράς και της ευημερίας, στην ευτυχισμένη Θήβα, ξέσπασε φοβερός λοιμός αποδεκατίζοντας τους κατοίκους της. Η φοβερή αρρώστια θανάτωνε νιούς και γέρους και η πόλη έγινε ένα τεράστιο κοιμητήρι. Τα χωράφια έπαψαν να καρπίζουν και λιμός απλώθηκε παντού. Μάταια οι κάτοικοι έκαναν θυσίες στους θεούς και ζητούσαν το έλεός τους. Οι θεοί δεν εισάκουγαν τα παρακάλια τους. Οι Θηβαίοι βυθισμένοι στο πένθος από το χάσιμο των αγαπημένων τους στράφηκαν προς τον λατρευτό τους βασιλιά, προσμένοντας να τους σώσει όπως και τότε με την αετοφτέρουγη κορφολιονταρίνα Σφίγγα. Ο Οιδίποδας, νιώθοντας τον πόνο του λαού του, μα μη μπορώντας να κάνει κάτι άλλο, έστειλε τον κουνιάδο του Κρέοντα στους Δελφούς, για να ρωτήσει την αιτία του κακού και πως θα γλίτωνε η πόλη. Το μαντείο τότε έδωσε την απάντηση, πως για φύγει το θανατικό από την πόλη, έπρεπε πρώτα να διωχθεί απ’ αυτήν ο μιαρός δολοφόνος του πρώην βασιλιά Λάιου. Ήταν, λοιπόν, γραφτό τις έρευνες που δεν μπόρεσε να κάμει ο Κρέοντας, να τις κάνει ο ίδιος, ο παρά την θέλησή του, φονιάς του πατέρα του. Με τελάληδες έκανε γνωστή την αιτία του κακού, πως δηλαδή ζούσε ακόμα ανάμεσά τους αυτός που έβαψε τα χέρια του με το βασιλικό αίμα. Υποσχέθηκε, ότι αν ήταν ντόπιος κι αυθόρμητα παρουσιαζόταν, ατιμώρητο θα τον άφηνε να φύγει από την πόλη. Μα αν αποκαλυπτόταν πως κάποιος γνώριζε κάτι και το κρατούσε μυστικό, θα είχε την κατάρα του πουθενά να μη βρει άσυλο και φιλοξενία. Του απαγόρεψε να τον κάνουν δεκτό στις γιορτές και στις θυσίες, ενώ διέταξε να τον διώχνουν από παντού σαν μολυσμένο. Αυτές τις αυστηρές προσταγές έδωσε ο άμοιρος χωρίς να ξέρει πως ήσαν για τον ίδιο! Κι ακολουθεί η κορύφωση του δράματος…

Παρ’ όλες τις υποσχέσεις και τις απειλές κανείς δεν παρουσιάστηκε που να ξέρει κάτι για το φονικό. Η μόνη ελπίδα, που έμενε, ήταν να ρωτήσουν τον τυφλό μάντη Τειρεσία, ο οποίος ζώντας επτά γενιές πρόβλεπε καθετί καλό ή κακό στους απόγονους του Κάδμου και των Σπαρτών. Κρατώντας τον ώμο του υπηρέτη- οδηγού και στηριγμένος στο θεϊκό ραβδί του έφτασε στη Θήβα, όπου ο Οιδίποδας χωρίς περιστροφές του ζήτησε να του φανερώσει το όνομα του δολοφόνου. Όπως ο Τειρεσίας είχε χάσει το φως του γιατί είδε αυτά που δεν έπρεπε να δει, το στήθος και το γυμνό κορμί της Αθηνάς, έτσι κι ο Οιδίποδας έμελλε να τυφλωθεί γιατί τα μάτια του αντίκρισαν γυμνή στο κρεβάτι του ερωτικού πόθου τη μητέρα του. Εκείνος αρνήθηκε να αποκαλύψει το όνομα του, μα μετά από την επιμονή του απελπισμένου βασιλιά, αναγκάστηκε να κάνει την συγκλονιστική αποκάλυψη, λέγοντας πως το καταζητούμενο πρόσωπο ήταν ο ίδιος ο Οιδίποδας.

Η συνέχεια >>> εδώ …

Αυτά ήσαν τα λόγια του: «- Εσύ ο ίδιος, Οιδίποδα, είσαι εκείνος που μίανες τη χώρα, με το να βασιλεύεις σ’ αυτήν. Εσύ ο ίδιος είσαι ο φονιάς που γυρεύεις. Και, δίχως να το ξέρεις, παντρεύτηκες μ’ εκείνην που σ’ όλους είναι πιο αγαπητή από κάθε τι άλλο, πήρες γυναίκα σου την ίδια σου τη μάνα!». Σαν κεραυνός έπεσε ο λόγος του μάντη στο παλάτι. Ο Οιδίποδας ένιωσε τις λέξεις να του σχίζουν τα τύμπανα στ’ αυτιά, οι μύες του προσώπου του συσπειρώθηκαν, τα νεύρα σε όλο του το σώμα τεντώθηκαν και κάτι σαν τρέλα του ‘ρθε στο κεφάλι. Σκέφτηκε πως βρισκόταν μπροστά σε μια μεγάλη συνομωσία που ‘κανε ο Κρέοντας με τον μάντη, για να τον βγάλει από την μέση και να ξαναπάρει την εξουσία. Ο Τειρεσίας έλεγε ψέματα και σαν συνεργός του Κρέοντα ήθελε να τον ενοχοποιήσει. Κατηγόρησε ανοιχτά με περισσό θυμό τον Κρέοντα, λέγοντας του τις υπόνοιες, και τον απείλησε με θάνατο. Μόνο σαν μπήκε στη μέση η Ιοκάστη και του ανέφερε τις λεπτομέρειες του φονικού, καταπώς τις είχε διηγηθεί ο υπηρέτης που είχε σωθεί, ο δύστυχος Οιδίποδας κατάλαβε πως αυτός ήταν ο καταζητούμενος δολοφόνος.

Η τρικυμισμένη του ψυχή ακόμα διατηρούσε αμφιβολίες. Σκεφτόταν τι να κάνει, να πιστέψει τα λόγια του μάντη και να φύγει από την πόλη, υπακούοντας στην ίδια του τη διαταγή ή να επιμείνει στην ιστορία της σκευωρίας ; Από την άλλη όμως δίσταζε να γυρίσει και στην Κόρινθο, μήπως σκοτώσει τον πατέρα του Πόλυβο και παντρευτεί τη μάνα του Μερόπη. Πάνω σ’ αυτή τη σύγχυση ήρθε μαντατοφόρος από την Κόρινθο αναγγέλλοντας τον θάνατο του Πόλυβου και την αξίωση του λαού να επιστρέψει ο Οιδίποδας για να αναλάβει το θρόνο. Πελάγωσε στα ερωτήματα και στους δισταγμούς !

Φοβόταν τώρα μην εκπληρωθεί το τελευταίο μέρος του χρησμού και παντρευτεί την μητέρα του. Μαντατοφόρος όμως ήταν ο αλογοβοσκός, που με λόγια θέλησε να καθησυχάσει τον Οιδίποδα ότι δεν ήταν ο Πόλυβος πατέρας του, αλλά πριν από πολλά χρόνια, αυτός τον είχε παραλάβει από έναν βοσκό του Λάιου στον Κιθαιρώνα και τον είχε παραδώσει στον Πόλυβο. Για επιβεβαίωση του ανέφερε τις ουλές στα τρυπημένα του πόδια.

Το ένα χτύπημα πάνω στο άλλο ! Ένιωσε τον κόσμο να φεύγει κάτω από το πόδια του. «- Ω, Δία», έκραξε με απόγνωση, «τι φριχτό ριζικό μού ’ταξες! Να’ ναι, άραγε, αλήθεια ότι εγώ είμαι αυτός που δε βλέπει κι όχι ο τυφλός Τειρεσίας ;» Ακόμα περισσότερα ερωτηματικά κι ακόμα μεγαλύτερη απελπισία. Το μόνο που απόμενε στον Οιδίποδα ήταν να αναζητήσει τον γεροβοσκό, που ήταν ο σωτήρας του αλλά και ο καταστροφέας του ! Ο βοσκός, φοβούμενος μήπως αποκαλυφτεί η ανυπακοή του στον Λάιο, είχε αποτραβηχτεί μακριά από την πόλη και ζούσε μόνος σε κάποια απόμακρα χωράφια. Με έντονη αγωνία ο Οιδίποδας τον αναζήτησε κι όταν τον οδήγησαν μπροστά του, ο γεροβοσκός του αποκάλυψε πως το βρέφος, που είχε παραδώσει στον Κορίνθιο αλογοβοσκό, ήταν ο γιος του βασιλιά Λάιου και της Ιοκάστης, που είχε την εντολή να τον εξαφανίσει για μην εκπληρωθεί ο χρησμός.

Τότε όλα μεμιάς έγιναν κατάμαυρα για τον δυστυχέστερο των ανθρώπων Οιδίποδα, που κατάλαβε ότι όντως σκότωσε τον πατέρα του κι έγινε αιμομίκτης αποκτώντας τα παιδιά του από την ίδια του τη μάνα. Πόσο θα ’θελε να είχε χαθεί τότε πού ’ταν αθώο βρέφος και πόσο λυπόταν που τώρα ήταν στη ζωή! Σπαραχτική κραυγή ακούστηκε από το παλάτι, μόλις έμαθε την φοβερή αποκάλυψη η δύστυχη σύζυγος και συνάμα μάνα του Οιδίποδα, η χιλιοχτυπημένη από τη μοίρα Ιοκάστη. Όρμησε, τραβώντας τα ξέπλεκα λευκά μαλλιά, στο δώμα της με θρήνους ξεστομώντας φριχτές κατάρες. Παραφρόνησε από την απόγνωση κι έχωσε τα νύχια στα μάγουλά της, μετά μαντάλωσε τις πόρτες και κρεμάστηκε από την οροφή βάζοντας φριχτό τέλος στη δύσμοιρη ζωή της. Με κόπο άνοιξε την πόρτα ο Οιδίποδας και βρέθηκε μπροστά σε αποτρόπαιο θέαμα. Δεν άντεξε στον πόνο, τα γόνατά του λύγισαν και πιάστηκε από το σώμα της νεκρής βασίλισσας. Τα χέρια του γλίστρησαν στο βασιλικό ένδυμα και δύο σκληρά αντικείμενα σταμάτησαν το γλίστρημα. Όταν τα γόνατά του ακούμπησαν στο πάτωμα, βρέθηκε να κρατάει τις πόρπες της Ιοκάστης στα χέρια. Τότε μεμιάς τις έμπηξε στα μάτια του βγάζοντας κραυγή σπαραγμού. Ίσως να ήταν κι ανακούφισης γιατί τα χυμένα μάτια του στις ποτισμένες από τα δάκρυα παρειές του, δεν θα ξαναντίκριζαν τον πόνο αυτού του ανελέητου κόσμου.

Γεμάτος φρίκη από τα θλιβερά παιγνίδια που του ’παιξε η μοίρα ζήτησε να φύγει από τη Θήβα και προέτρεψε τον Κρέοντα να αναλάβει την εξουσία και να τον διώξει όσο πιο γρήγορα γίνεται. Ζήτησε μόνο, προτού φύγει, να του επιτραπεί να αγκαλιάσει για τελευταία φορά τα αγαπημένα του παιδιά και παρακάλεσε τον Κρέοντα να φροντίσει τα κορίτσια του, που από ‘δω και πέρα θα τα στιγμάτιζε η ντροπή της γενιάς τους.

Μετά από αυτά τα τραγικά συμβάντα, έπρεπε αυτός που με την ευφυΐα και τη σοφία του έσωσε την πόλη, σαν καταραμένος που σέρνει πίσω του την καταστροφή, να εγκαταλείψει τη Θήβα. Αυτός που ήταν το καμάρι της πόλης, τυφλός και καταφρονεμένος, με σκυφτό το κεφάλι και κυρτωμένο το κορμί, στηριγμένος στο απελέκητο ραβδί του διάβαινε την πύλη παίρνοντας το δρόμο της παντοτινής εξορίας. Οδηγός των τυφλών βημάτων του ήταν η αγαπημένη θυγατέρα του Αντιγόνη, που η πονόψυχη καρδιά της τον συμπόνεσε και θέλησε να πάρει μαζί του τον πικρόχολο και δύσβατο δρόμο της εξορίας. Η ευγενική και μεγαλόκαρδη κόρη αποφάσισε να του αφιερώσει τη ζωή της ακολουθώντας τον στις περιπλανήσεις του. Αυτή τον οδηγούσε μέσα από τα βουνά και τα πυκνά δάση, αυτή μοιραζόταν μαζί του όλες τις δυσκολίες και τους κινδύνους που συναντούσαν στον τραχύ τους δρόμο.

Υπάρχει κι άλλη παράδοση, που λέει πως ο Οιδίποδας δεν έφυγε αμέσως από την πόλη Έζησε κάμποσο καιρό, εξαφανισμένος από τα μάτια των Θηβαίων. Για να μη μολυνθεί το αγνό φως του ήλιου από την παρουσία του, αποτραβήχτηκε σε μια σκοτεινή κάμαρα στο παλάτι, βυθισμένος στη θλίψη του. Μπορεί και οι γιοι του να τον φυλάκισαν. Μέσα στο σκοτάδι και τον πόνο του, έχοντας σαλέψει τα μυαλά του, (και ποιανού δε θα σαλεύανε με όλα αυτά τα ανεπάντεχα χτυπήματα του ριζικού του; ) πολλές φορές ξεσπούσε σε βίαιες εκρήξεις οργής. Απαγόρεψε στα παιδιά του να του παρουσιάζουν τα βασιλικά σκεύη. Κάποτε ο Πολυνείκης, για να του θυμίσει χαιρέκακα τον φόνο του Λάιου, τοποθέτησε μπροστά του το ασημένιο τραπέζι του ευσεβούς Κάδμου ενώ γέμισε το χρυσό κύπελλο με γλυκό κρασί. Ο τυφλός πατέρας το κατάλαβε και θεώρησε την ενέργεια σαν εμπαιγμό. Πίκρα γέμισε την ψυχή του και η καρδιά του φουρτούνιασε. Σαν λάβα από ανταριασμένο ηφαίστειο ανέβηκε η οργή από τα σωθικά του και τα χείλη του ξεστόμισαν φοβερή κατάρα. Καταράστηκε τους γιους του να μοιράσουν την πατρική κληρονομιά με σίδερο και αίμα! Και δεύτερη κατάρα βγήκε από τα χείλη του. Μια φορά, που έκαναν θυσία, δεν έστειλαν στον πατέρα τους το βασιλικό κομμάτι, την ωμοπλάτη, αλλά κάτι κόκαλα κι αποφάγια. Με θυμό τα πέταξε και απεύθυνε κατάρα στο βροντόλαλο Δία και τους λοιπούς θεούς, ώστε οι γιοι του να πάνε στον κάτω κόσμο σκοτωμένοι ο ένας από το χέρι του άλλου.

Οι Θηβαίοι φοβόντουσαν μήπως πλακώσει νέο θανατικό όσο παρέμενε ο Οιδίποδας στην πόλη και πίεσαν τον Κρέοντα να τον διώξει μακριά. Έτσι κι έγινε χωρίς οι γιοι του Οιδίποδα να φέρουν καμιά αντίρρηση. Η ηδονή της εξουσίας τους έκανε να απαρνηθούν τον γεννήτορά τους!

Β΄. Παραλλαγές

* Μερικοί υποστηρίζουν ότι ο Οιδίποδας παντρεύτηκε την Επικάστη ( έτσι την αναφέρει και ο Όμηρος), από την οποία όμως δεν απέκτησε παιδιά. Άλλοι έλεγαν πως από την Ιοκάστη απέκτησε τον Φράστορα και τον Λαόνυτο, που σκοτώθηκαν στον πόλεμο με τους Μινύες. Αφού πέρασε αρκετός καιρός από το θάνατό τους, παντρεύτηκε την Ευρυγάνεια, την θυγατέρα του Περίφαντα, που του γέννησε τις δυο κόρες, την Αντιγόνη και την Ισμήνη, και τους δυο γιους, τον Πολυνείκη και τον Ετεοκλή. Την Ισμήνη σκότωσε ο Τυδέας σε μια πηγή, που από τότε πήρε το όνομά της. Όταν πέθανε η Ευρυγάνεια ο Οιδίποδας ξαναπαντρεύτηκε παίρνοντας για γυναίκα του την Αστυμέδουσα, κόρη του Σθένελου, που κατηγόρησε τους γιους του Οιδίποδα πως της επιτέθηκαν με σκοπό να τη βιάσουν. Ο πατέρας τους οργίστηκε από την ερωτική συμπεριφορά τους και τους έδωσε την κατάρα να βασιλέψουν μέσα στο αίμα. Αναφέρουν κι έναν άλλο λόγο για την κατάρα. Κάποτε, που έκαναν οι γιοι του θυσία, αντί να του στείλουν την βασιλική μερίδα, του έστειλαν τα χειρότερα μέρη του σφαγίου. Και μια άλλη φορά χρησιμοποίησαν τα προγονικά κειμήλια- σκεύη, πράγμα που θεωρούνταν μεγάλη ασέβεια.

* Όταν βασίλευε ο Οιδίποδας κι έπεσε ο λοιμός στη Θήβα, ο βασιλιάς κάλεσε τον μάντη Τειρεσία, για να τον ρωτήσει πως θα σωθεί η πόλη. Αυτός απάντησε ότι πρέπει να προσφέρει τη ζωή του κάποιος από τη γενιά του φιδιού ( ή του δράκοντα ). Τότε ο γέρο- Μενοικέας προσφέρθηκε να είναι αυτός το εξιλαστήριο θύμα. Ανέβηκε θεληματικά στα τείχη της πόλης, απ’ όπου έπεσε και σκοτώθηκε.

* Κάποτε ο Οιδίποδας με την Ιοκάστη πήγαν στον Κιθαιρώνα για να κάνουν θυσίες. Καθώς πέρασαν από το μέρος που ο Οιδίποδας είχε σκοτώσει τον Λάιο, θυμήθηκε το επεισόδιο, το οποίο διηγήθηκε στη δύσμοιρη Ιοκάστη. Της έδειξε μάλιστα και τη ζώνη του Λάιου, που είχε πάρει σαν λάφυρο. Βαθιά οδύνη και ταραχή κατέλαβε την γυναίκα με την υπενθύμιση των τραγικών γεγονότων, όμως σιώπησε για να μη λυπήσει τον λατρευτό της άντρα, αλλά και γιατί ακόμη δεν ήξερε πως ήταν γιος της.

Λίγο όμως διήρκεσε η πλάνη, γιατί σύντομα οι δύο περιπατητές συνάντησαν τον βοσκό, που είχε αναλάβει να αφήσει έκθετο τον Οιδίποδα, όταν ήταν βρέφος. Ήρθε κυρτός από τα γηρατειά, ακουμπισμένος στο ραβδί του, φανέρωσε την αλήθεια στον έκπληκτο βασιλιά του και ζήτησε αμοιβή που του έσωσε τη ζωή. Για επιβεβαίωση του ανέφερε χαρακτηριστικά σημάδια. Η Ιοκάστη, όταν αποκαλύφτηκε η αλήθεια, υπόμεινε τη φρίκη για πολύ καιρό.

Όταν αργότερα ο Οιδίποδας αναγκάστηκε να φύγει από τη Θήβα, και οι γιοι της στην αδελφοκτόνα μάχη σκοτώθηκαν, μπροστά στα νεκρά σώματά τους μοιρολογώντας δεν άντεξε τον πόνο, έσυρε το σπαθί από ένα από τα νεκρά παιδιά της και το βύθισε στο γέρικο κορμί της, πέφτοντας νεκρή δίπλα στα αγαπημένα της παλικάρια.

* Σύμφωνα με τον Όμηρο ο Οιδίποδας συνέχισε να βασιλεύει και μετά την αυτοκτονία της συζύγου-μητέρας του. Σκοτώθηκε σε μάχη αργότερα κι έτυχε μεγάλων νεκρικών τιμών ( Ιλιάδα Ψ 679 κ.εξ. ). Ο Ησίοδος μας αναφέρει ( Έργ. 162-163 ) πως ορισμένοι άνδρες της ηρωικής εποχής έπεσαν μπροστά στα τείχη της Τροίας μαχόμενοι για τα κοπάδια του Οιδίποδα.

* Μετά την αποκάλυψη της αλήθειας για το φόνο του Λάιου από τον Οιδίποδα και την αιμομιξία με την μητέρα του, ούτε ο Οιδίποδας αυτοτυφλώθηκε ούτε η Ιοκάστη αυτοκτόνησε. Αφού παρέδωσε την εξουσία στον Κρέοντα και στους γιους του, απομονώθηκε σε ένα υπόγειο δωμάτιο στο παλάτι, που έγινε η φυλακή του. Σ’ αυτό παρέμεινε μέχρι τον θάνατό του. Βγήκε μόνο μια φορά, όταν η Αντιγόνη, η μεγαλύτερη και δυνατότερη από τις κόρες του, τον οδήγησε στο πεδίο της μάχης, για να χαϊδέψει τα τρία αγαπημένα νεκρά σώματα, των δύο γιων του, που ο ένας είχε πέσει από το σπαθί του άλλου, και της Ιοκάστης, που αυτοκτόνησε μπροστά στον πόνο των αλληλοσκοτωμένων παλικαριών της.

* Ο Οιδίποδας δεν τυφλώθηκε μόνος του, αλλά τον τύφλωσαν οι υπηρέτες του Λάιου, πριν ακόμη αποκαλυφτεί ότι ήταν γιος του. Όντας τυφλός βασίλευε στη Θήβα. Σαν μεγάλωσαν τα παιδιά του , φυλάκισαν τον τυφλό πατέρα τους για να έχουν αυτά την εξουσία, αλλά και για να μην τον βλέπει ο κόσμος κι έτσι να ξεχαστούν τα φριχτά του εγκλήματα. Εκεί έζησε τα υπόλοιπα χρόνια του ξεστομίζοντας φοβερές κατάρες για τους γιους του. Πέθανε σε βαθιά γεράματα.

Υπάρχει και η παράδοση πως σκοτώθηκε σε πόλεμο ενάντια στους Μινύες και τον έθαψαν με μεγαλοπρέπεια στη Θήβα. Προς τιμήν του έκαναν επιτάφιους αγώνες, όπου έλαβαν μέρος ο Μηκιστέας και η Αργεία, η κόρη του Άδραστου.

Γ΄. Σχόλια

* Υποστηρίζεται από πολλούς πως ο Σοφοκλής στην τραγωδία “Οιδίπους Τύραννος” περνάει το μήνυμα ότι ο άνθρωπος δεν μπορεί ατιμώρητα να ξεπερνά τα φυσικά του όρια και να εναντιώνεται με πείσμα στη μοίρα, οπότε ο Οιδίποδας τιμωρείται γι’ αυτή την ύβρη. Πράγματι επιχείρησε να λύσει το αίνιγμα της ζωής κι έτσι έγινε κατά τον Αγγ. Τερζάκη « βιαστής του φυσικού νόμου και ανατροπέας της ανύποπτης κοσμικής ισορροπίας». Αυτό για τους αρχαίους Έλληνες ήταν αυθάδεια, ύβρη, ήταν δηλαδή κάτι που υπερέβαινε τα όρια της ανθρώπινης φύσης. Ύστερα εκείνη η επίμονη προσπάθεια του ήρωα να βρεί και να γνωρίσει όλη την αλήθεια, κάτι που το φυλάγουν ζηλότυπα οι θεοί για τον εαυτό τους μόνο, περιέκλειε τον κίνδυνο απρόβλεπτης απειλής εναντίον ενός θεϊκού προνομίου. Ο H. Musurillo υποστηρίζει πως η τραγωδία αυτή παρέχει ένα κλασικό παράδειγμα του μυστηρίου του θείου νόμου. Έτσι η θεωρία πως αυτή η τραγωδία του Σοφοκλή αποτελεί ένα κλασικό θρησκευτικό έργο, που περικλείει το μυστήριο και τη φρίκη, έχει αρκετούς οπαδούς. Βέβαια για την αρχαία θρησκευόμενη συνείδηση ο ήρωας αποτελούσε μια πρόκληση, γιατί αποτόλμησε κάτι πέρα από τα ανθρώπινα μέτρα, με αποτέλεσμα να γίνει παράδειγμα ταπείνωσης και συντριβής για τους άλλους. Ωστόσο στο βάθος, όλη αυτή η ιστορία με τη φρικτή της έκβαση δεν άφηνε περιθώρια στους οπαδούς της θεωρίας αυτής για πλήρη κατανόηση και ερμηνεία, γιατί η θεία βούληση είναι ανεξιχνίαστη και δεν επιδέχεται ερμηνείες.

* Το πεπρωμένο του Οιδίποδα ήταν προκαθορισμένο και ο ίδιος μπλέκεται ακόμα περισσότερο στα νήματά του και οδηγείται στην τελική κατάρρευση. Ο ήρωάς μας δεν είναι το μοιραίο πρόσωπο, που παθητικά δέχεται το πεπρωμένο του. Ο ίδιος πάει να το συναντήσει με την απεγνωσμένη του ορμή για αναζήτηση της αλήθειας. Αντιστέκεται σε κάθε πρόταση συμβιβασμού και υποχώρησης.

Ο Αισχύλος απέδωσε την πτώση του Οιδίποδα σε κληρονομική ενοχή, στην αμαρτία του πατέρα που έπεσε πάνω στον γιο του. Τρία είναι τα αμαρτήματα στον μύθο, η γέννηση του ήρωα, ο φόνος του πατέρα του και ο γάμος με τη μητέρα του. Και για τα τρία βλέπει τον εαυτό του καταραμένο κι αισθάνεται πως προέρχεται από μια καταραμένη γενιά. Θα μπορούσε να υποθέσει κανείς ότι ο Οιδίποδας τιμωρείται για την δική του παράτολμη αυθάδεια, την “ ύβρη” του. Περισσότερο πειστική είναι η άποψη του Αριστοτέλη, όπου η πτώση του Οιδίποδα οφείλεται σε αμάρτημα. Λέγοντας αμαρτία μάλλον υπονοεί το ελάττωμα του χαρακτήρα, που οδηγεί τον άνθρωπο να βλέπει τα πράγματα εσφαλμένα. Στη μοίρα του ήρωα καθοριστικό ρόλο διαδραματίζουν οι θεοί. Όσο με τις σκέψεις και τις πράξεις του διέγραψε την τροχιά της ζωής του, η μοίρα του και η καταδίκη του είχε καθοριστεί πριν την γέννησή του.

Η δράση των θεών είναι ένα ουσιαστικό στοιχείο στον Οιδίποδα. Ο δύστυχος βασιλιάς είναι το θύμα τους. Έχουν προδιαγράψει μια φρικτή ζωή γι’ αυτόν και τον χρησιμοποιούν ως όργανο για την πραγματοποίηση των σχεδίων τους. Η προφητεία πως θα γίνει φονιάς του πατέρα του και θα παντρευτεί την μητέρα του δεν του αφήνει διέξοδο. Την εκπληρώνει, αγνοώντας τι διαπράττει, αλλά την εκπληρώνει. Η καθορισμένη από τη μοίρα καταδίκη του Οιδίποδα είναι περισσότερο επίμονη από του Ηρακλή. Τον κυνηγάει σε κάθε του βήμα, δεν έρχεται από κάποια εξωτερική δύναμη, αλλά ο ίδιος την πραγματοποιεί. Αυτός καταράστηκε τον φονιά του Λάιου και παίρνει την πρωτοβουλία να τον βρει, αυτός τυφλώνεται από μόνος του όταν ανακαλύπτει την αλήθεια. Έτσι η κατάρα έπεσε πάνω του κι από υπερήφανος κι ευτυχισμένος βασιλιάς μετατρέπεται σε τυφλό κι άθλιο ζητιάνο. Ο ίδιος έκανε την μοίρα του χειρότερη απ’ ό,τι ήταν ήδη, γιατί στην προσπάθειά του να κάνει αυτά που απαιτούν οι θεοί, φέρνει στον εαυτό του μεγαλύτερη τιμωρία.

Κι όμως ό,τι κι αν έκανε, το έκανε εν αγνοία του. Ακόμα κι αν είναι αθώος νομικά και ηθικά δεν απαλλάσσεται από το μίασμα της πατροκτονίας και της αιμομιξίας. Και στις δύο πράξεις ενεργεί από άγνοια και αθωότητα, γιατί σκότωσε τον Λάιο σε αυτοάμυνα, ενώ παντρεύτηκε την Ιοκάστη και πήρε το βασίλειο της Θήβας σαν ανταμοιβή, επειδή έλυσε το αίνιγμα της Σφίγγας. Όμως η καταδίκη του από τους θεούς είναι απόλυτη κι αναμφισβήτητη.

Η πατροκτονία παραβίαζε τους ιερούς θεσμούς της οικογένειας, ενώ η οργή του σκοτωμένου ζητούσε εκδίκηση. Ο πατροκτόνος Οιδίποδας είναι μια βδελυρή ύπαρξη, κι ο ίδιος αισθάνεται έντονη φρίκη για την κατάστασή του. Έχει διαπράξει και το αδίκημα της αιμομιξίας με την μητέρα του, που είναι ένα ρήγμα στους νόμους των θεών. Η άγνοιά του κατά την διάπραξή της δεν τον βοηθάει να αποφύγει το μίασμα και την οργή των θεών. Ο Σωκράτης του Ξενοφώντα λέει ρητά πως τέτοιες ενώσεις είναι αντίθετες προς τους Άγραφους Νόμους και τιμωρούνται.

Προκύπτει, λοιπόν, το δίδαγμα πως οι άνθρωποι πρέπει να είναι μετριόφρονες όταν ευτυχούν και να θυμούνται πως οι θεοί σε κάθε στιγμή μπορούν να καταστρέψουν την ευτυχία τους. Είναι μια προειδοποίηση, όχι τόσο εναντίον της αλαζονείας, όσο εναντίον κάθε σιγουριάς ή αισθήματος ασφάλειας! Η σιγουριά και η ασφάλεια ναρκώνουν την ψυχή, που σταματάει να δρα προς την κατεύθυνση της τελείωσής της. Θέλει ταρακούνημα για να ενεργοποιηθεί και πάλι, γιατί το καλό της “προσωπικότητας” δεν είναι αναγκαία καλό και για την “ατομικότητα”. Αυτό, που είναι αντικειμενικά καλό για την πνευματική μας οντότητα, πιθανότατα να μας είναι άγνωστο και να μη το συλλαμβάνει η διάνοιά μας, όμως στο βάθος το γνωρίζει ο θείος σπινθήρας μέσα μας, αυτός ο σιωπηλός παρατηρητής, ο ανώτερος εαυτός μας. Οι αντίξοες καταστάσεις αφυπνίζουν την ψυχή, ο πόνος την σφυρηλατεί, η φωτιά της απομακρύνει την σκουριά, και χωρίς βαρίδια μπορεί να πετάξει προς τον πνευματικό της στόχο αυτής της ενσάρκωσης.

Για να συγκεκριμενοποιήσουν αυτή την προειδοποίηση στους ανθρώπους οι θεοί, έχουν χρησιμοποιήσει τον Οιδίποδα σαν παράδειγμα. Από την αρχή έχει εκλεγεί για να δείξει με τις δυστυχίες του ότι είναι απαραίτητο να είναι κανείς μετριόφρων στις περιόδους της ευτυχίας, δηλαδή οι θεοί τον χρησιμοποίησαν για να δώσουν ένα μάθημα στους ανθρώπους ( και γι’ αυτό ο πονεμένος ήρωας μας είναι πολύ χρήσιμος). Κι ενώ τον εξωθούν προς τις βδελυρές πράξεις του, συγχρόνως χτίζουν γέφυρες για να συμφιλιωθούν μαζί του και να επανέλθει στη θεϊκή τάξη. Όσο κι αν ηχεί παράξενα, τούτη η συμφιλίωση έρχεται με την αυτοτύφλωσή του.

Όταν τυφλώνεται ο Οιδίποδας, καθοδηγείται από έναν δαίμονα, που κυβερνά τις πράξεις του. Ό δαίμονας είναι μια δύναμη ενεργητική, που καθορίζει τη ζωή του. Αποτελεί το ατομικό του πεπρωμένο, το “ πνεύμα” που τον συνοδεύει, η δύναμη που κανονίζει για λογαριασμό του τη ζωή του. Ο Πλάτωνας στο έργο του “Φαίδων” ( 107d ) αναφέρεται στο πνεύμα κάθε ανθρώπου που κυριαρχεί στη ζωή του, ενώ ο Μένανδρος γράφει:

« άπαντι δαίμων ανδρί συμπαρίσταται

ευθύς γενομένω μυσταγωγός του βίου» ( αποσπ. 550 )

Μεταφρ.: Σε κάθε άνθρωπο κοντά βρίσκεται ένας δαίμονας

από τη στιγμή που θα γεννηθεί για να τον οδηγεί στα μυστήρια της ζωής.

Η δύναμη που βρίσκεται πίσω από τις πράξεις του Οιδίποδα, είναι ο θεός του φωτός Απόλλων, γιατί το ανέσπερο φως θεάται από την ψυχή διαμέσου του Απόλλωνα. Και τότε ποιος είναι ο ρόλος του δαίμονα; Ο δαίμονας γεφυρώνει το χάσμα ανάμεσα στον Απόλλωνα, που αποφασίζει, και στον εκπρόσωπό του στη γη, τον Οιδίποδα, που εκτελεί. Ο δαίμονας ενώνει την πρώτη αιτία με το τελικό αίτιο.

Όλος ο μύθος φτάνει σε εμάς μέσα από τις τραγωδίες των μεγάλων τραγικών μας, που στηρίζονται στη σύγκρουση ανάμεσα στους θεούς και σ’ έναν άνθρωπο, ανάμεσα στη θεϊκή αλήθεια και υπέρτατη γνώση και την ανθρώπινη φαντασία και άγνοια, ανάμεσα στην πραγματικότητα και το φαινομενικό. Κάποια στιγμή όμως αυτοί οι δύο διαφορετικοί κόσμοι συναντιούνται. Οι άνθρωποι αποκτούν πρόσβαση στη γνώση των θεών και οι θεοί αναμειγνύονται στη ζωή των ανθρώπων.

Οι αρχαίοι ποιητές και φιλόσοφοι μας περνούν το μήνυμα πως υπάρχουν δύο κόσμοι, ο ένας πραγματικός, όπου κατοικούν οι αθάνατοι και παντογνώστες θεοί, κι ο άλλος απατηλός, όπου κατοικούν οι θνητοί και γεμάτοι άγνοια άνθρωποι, που όμως ορέγονται να αποκτήσουν τη γνώση, να φάνε τους καρπούς από το “δέντρο της γνώσης”, έστω κι αν διωχθούν από τον “παράδεισο”, να πάρουν την “προμηθεακιά φωτιά”, έστω κι αν αλυσοδεθούν στον Καύκασο. Οι δύο κόσμοι, αν και είναι εντελώς διαφορετικοί, πρέπει να έρχονται οπωσδήποτε σε επαφή. Έτσι, καμιά φορά, οι άνθρωποι πλησιάζουν λίγο τη γνώση, τη σταθερότητα και τη δύναμη των θεών, (εφόσον είναι πλασμένοι κατ’ εικόνα τους, όπως λέμε σήμερα), ενώ, καμιά φορά, οι θεοί επεμβαίνουν στη ζωή των ανθρώπων, (γιατί τους ενεφύσησαν την ζώσαν πνοή τους, σύμφωνα με τις σημερινές αντιλήψεις).

Οι θεοί ταπεινώνουν τον Οιδίποδα για να διδάξουν τους ανθρώπους να μην έχουν εμπιστοσύνη στην ευτυχία ή στη γνώση τους. Η φρικτή του μοίρα και η πτώση του έχουν προκαθοριστεί, ώστε οι άλλοι να μπορούν να διδαχτούν απ’ αυτά. Όταν ο ήρωας σκοτώνει τον πατέρα του και παντρεύεται τη μητέρα του, οι απαραβίαστοι νόμοι των θεών διασαλεύονται και η θεία τάξη των πραγμάτων υφίσταται ένα σοβαρό πλήγμα. Το τραύμα απ’ αυτό το χτύπημα πρέπει να επουλωθεί, η τάξη να αποκατασταθεί. Πριν γίνει αυτό, το κακό που έχει διαπραχθεί, έστω κι ασυνείδητα, πρέπει να δείξει όλη τη δύναμή του. Αυτό το πετυχαίνει με το να αυξήσει τις αυταπάτες του Οιδίποδα, όταν ο λοιμός τον φέρνει σε μια κρίσιμη κατάσταση. Από τις αυταπάτες στρέφεται σε επικίνδυνες πράξεις. Ο παροξυσμός της μανίας του, οι στιγμές του σκεπτικισμού του, η σιγουριά του πως αυτός έχει δίκιο, είναι τα φυσικά παράγωγα της κατάστασής του. Μια τέτοια κατάσταση δεν μπορεί να διαρκέσει, και ξεδιαλύνεται από τα γεγονότα που ακολουθούν το θάνατο του Πόλυβου. Όταν ο Οιδίποδας προχωρεί να αντικρίσει την αλήθεια και να τιμωρήσει τον εαυτό του για τις περασμένες πράξεις του, συμφιλιώνεται με τους θεούς. Κάνει ό,τι είναι σωστό, δέχεται τη θέση του, ξέρει την αλήθεια. Με την υποταγή του και τη δυστυχία του, η σύμφωνη με τους θείους νόμους τάξη αποκαθίσταται. Σύμφωνα με τα κριτήρια των θεών ο Οιδίποδας στο τέλος της ζωής του έχει γίνει καλύτερος άνθρωπος. Η ταπείνωσή του είναι ένα μάθημα και για τους άλλους αλλά και για τον ίδιο. Τα λόγια του Δημόκριτου : « οι αξύνετοι δυστυχέοντες σωφρονέουσι », δηλ. « οι ανόητοι συνετίζονται όταν δυστυχούν», μπορούν να ταιριάσουν στον Οιδίποδα, που πραγματικά έχει γίνει ανόητος με τα σφάλματα και τις αυταπάτες του και έχει διδαχτεί τη μετριοφροσύνη, αφού πέρασε μέσα από τόσες δοκιμασίες. Το μήνυμα, που οι θεοί μεταδίδουν με την πτώση του Οιδίποδα, είναι εξαιρετικά εντυπωσιακό, σαν μεγάλος βασιλιάς και σπουδαίος άνθρωπος που είναι. Στα μάτια των θεών αυτό που έχει σημασία είναι πως κάποιος πρέπει να ξέρει ποιος είναι και τι είναι πραγματικά, να έχει δηλαδή αυτογνωσία, να τηρεί το «γνώθι σαυτόν». Ο άνθρωπος δεν είναι το σώμα του, δεν είναι η προσωπικότητά του, είναι κάτι ανώτερο. Για να εξασφαλιστεί αυτό το τέλος, πρέπει να θυσιαστεί και η δύναμη και η δόξα του, να φύγει δηλαδή η σκουριά για να φανεί η λάμψη του μετάλλου, το μεγαλείο της ψυχής. Με το να αποδεχτεί την πτώση του και να φανεί πρόθυμος να συμμετάσχει σ’ αυτήν, ο Οιδίποδας δείχνει ένα ανάστημα υψηλότερο από εκείνο, που έδειξε, όταν έλυσε το αίνιγμα της Σφίγγας κι έγινε βασιλιάς της Θήβας.

* Κατά τον Φρ. Νίτσε, ο Οιδίποδας είναι η πιο οδυνηρή μορφή του ελληνικού θεάτρου κι ερμηνεύεται από τον Σοφοκλή σαν η μορφή ενός ευγενικού ανθρώπου, προορισμένου παρ’ όλη τη φρόνησή του για το σφάλμα και το λάθος, αλλά που τελικά, εξαιτίας της ίδιας υπερβολικής οδύνης του, ασκεί γύρω του μια ευεργετική δύναμη, της οποίας η ενέργεια διαρκεί ακόμα και μετά τον θάνατό του. Όσο κι αν οι πράξεις του ανατρέπουν τους νόμους, τη φυσική τάξη, ακόμα και τον ηθικό κόσμο, χαράζουν γύρω τους ένα μαγικό κύκλο υψηλών συνεπειών, που χτίζουν ένα νέο κόσμο πάνω στα ερείπια του παλιού.

Στον Κολωνό βρίσκουμε τον Οιδίποδα να είναι ένα αποκαμωμένο αλλά υπερήφανο γεροντάκι. Μπροστά στον γέροντα που έχει χτυπηθεί από την υπερβολική οδύνη κι έχει παραδοθεί παθητικά σε όλα όσα του συμβαίνουν, νιώθουμε να μας έρχεται μια υπεργήινη γαλήνη, που κατεβαίνει από μια θεϊκή σφαίρα, και μας δείχνει πως ο ήρωας με την παθητική του στάση φτάνει σε μια υπέρτατη ενεργητικότητα, που τα αποτελέσματά της θα διαρκέσουν πολύ πιο πέρα από τη ζωή του. Ο Οιδίποδας είναι ο φονιάς του πατέρα του, σύζυγος της μητέρας του και εξηγητής του αινίγματος της Σφίγγας. Τι μας λέει η μυστηριακή τριάδα αυτών των μοιραίων πράξεων; Σύμφωνα με μια παλιά παράδοση, που την συναντάμε κυρίως στην Περσία, ο σοφός μάγος δεν μπορεί να έχει γεννηθεί παρά από αιμομιξία. Γιατί πώς θα μπορούσε κανείς να υποχρεώσει τη φύση να αποκαλύψει τα μυστικά της αν όχι αντιστεκόμενος σ’ αυτήν, κάνοντας κάτι αφύσικο; Εκείνος που λύνει το αίνιγμα της φύσης, αυτής της δισυπόστατης Σφίγγας, θα παραβιάσει και τους ιερούς νόμους της!

* Ο Sigmund Freud εισήγαγε την έννοια “οιδιπόδειο σύμπλεγμα” στο βιβλίο του “Ερμηνευτική των ονείρων”. Ο όρος αυτός δηλώνει την επιθυμία για σεξουαλική επαφή με το γονιό του αντίθετου φύλου και μια συνακόλουθη έννοια ανταγωνισμού με το γονιό του ίδιου φύλου, ένα κρίσιμο στάδιο της φυσιολογικής εξελικτικής διαδικασίας.

Ο Ζήγκ. Φρόυντ απέδωσε το οιδιπόδειο σύμπλεγμα σε παιδιά ηλικίας 3-5 χρόνων. Είπε πως το στάδιο λήγει συνήθως όταν το παιδί ταυτιστεί με τον γονιό του ίδιου φύλου και απωθήσει τα σεξουαλικά του ένστικτα. Αν οι προηγούμενες σχέσεις με τους γονείς ήταν καλές κι όχι τραυματικές, κι αν η στάση των γονιών δεν ήταν υπερβολικά απαγορευτική αλλά και ούτε υπερβολικά ενθαρρυντική, τότε αυτό το στάδιο ξεπερνιέται αρμονικά. Στην περίπτωση όμως που υπάρχει ψυχικό τραύμα εμφανίζεται μια “παιδική νεύρωση”, που είναι σημαντικός πρόδρομος παρόμοιων αντιδράσεων κατά τη διάρκεια της ζωής του παιδιού ως ενηλίκου.

Το θηλυκό ανάλογο αυτού του όρου, το “σύμπλεγμα της Ηλέκτρας ”, πήρε την ονομασία από άλλο μυθικό πρόσωπο, την Ηλέκτρα, που βοήθησε να δολοφονηθεί η μητέρα της.

* Στο ουράνιο επίπεδο ο Κρόνος φοβούμενος μήπως τα παιδιά του πάρουν την εξουσία, τα καταβρόχθιζε αμέσως μετά τη γέννησή τους. Στο ανθρώπινο επίπεδο ο Λάιος φοβούμενος μήπως ο γιος, που θα γεννηθεί, τον σκοτώσει και του πάρει την εξουσία, διατάζει τον υπηρέτη του να σκοτώσει το παιδί του, κι αυτό αμέσως μετά την γέννησή του.

Ο Δίας, όμως με την πονηριά της μητέρας του σώθηκε, ενηλικιώθηκε στην Κρήτη, κι αφού συγκρούστηκε και νίκησε τον πατέρα του, τελικά του απόσπασε τον θρόνο. Ο Οιδίποδας σώθηκε λόγω της συμπόνιας του υπηρέτη και μεγάλωσε στην Κόρινθο. Όταν ενηλικιώθηκε, συνάντησε στο τρίστρατο τον πατέρα του και τον σκότωσε. Πήρε την εξουσία της Θήβας όχι σαν φυσικός κληρονόμος, αλλά σαν έπαθλο της λύσης του αινίγματος και την απαλλαγή της πόλης από την ανδροφάγο Σφίγγα.

Με βάση το Νόμο της Αναλογίας, που συνδέει το άνω με το κάτω, τον Μακρόκοσμο, το Σύμπαν, με τον μικρόκοσμο, τον άνθρωπο, έχουμε έναν συσχετισμό. Έτσι ο Κρόνος-Χρόνος στην ακατάπαυστη ροή του (Ρέα) μεταβάλλει διαρκώς τη φαινομενική όψη του Κόσμου αλλά και του εαυτού του ανθρώπου. Με αυτό τον τρόπο η υποκείμενη ζωή, τόσο στο Μακρόκοσμο, όσο και στο μικρόκοσμο, πραγματώνει σταθερά τον επιθυμητό στόχο, που είναι ο εμπλουτισμός από εμπειρίες και η διεύρυνσή της. Αυτά θα την αναδείξουν τελικά θριαμβευτή απέναντι στους περιορισμούς αλλά και στην φθαρτική επίδραση του Χρόνου (18).

Ο άνθρωπος- Οιδίποδας θα μεταβάλλει τον εαυτό του, κι από άνθρωπος της ύλης θα αποβεί σε πνευματικό άνθρωπο, ο ανώτερος εαυτός θα θριαμβεύσει, αφού κυριαρχήσει πάνω στον κατώτερο εαυτό, και θα απαλλαγεί από τον περιορισμό του χρόνου.