Οι τρεις τύποι ανθρώπων κατά τον Πλωτίνο

[[ δαμ- ων ]]

Ένας από τους από τους σημαντικότερους εκπροσώπους του Νεοπλατωνισμού είναι ο Πλωτίνος. Υπήρξε σπουδαίος φιλόσοφος της ύστερης αρχαιότητας και ιδρυτής της νεοπλατωνικής σχολής της φιλοσοφίας. Ας γνωρίσουμε εν ολίγοις τον εν λόγω φιλόσοφο:

Ο Πλωτίνος γεννήθηκε στην Λυκόπολη της Άνω Αιγύπτου περίπου το 203 μ.Χ. και πέρασε τα νεανικά του χρόνια στην Αλεξάνδρεια. Σε ηλικία 28 ετών ξεκίνησε να ασχολείται με τη φιλοσοφία κοντά στους Αλεξανδρινούς δασκάλους, ωστόσο, ο μόνος που τον ενέπνευσε ήταν ο πλατωνικός φιλόσοφος Αμμώνιος Σακκάς. Κατά την παρακολούθηση μιας ομιλίας του Αμμώνιου, ο Πλωτίνος φέρεται να δήλωσε «αυτός είναι ο άνθρωπος που αναζητούσα». Στο τέλος των σπουδών του ορκίστηκε να διατηρήσει κρυφά όσα διδάχτηκε κοντά στον Αμμώνιο.

Περίπου σε ηλικία 38 ετών, ο Πλωτίνος αποφάσισε να αφοσιωθεί στις ανατολικές φιλοσοφίες (όπως και ο Πυθαγόρας που επηρέασε τον φιλοσοφικό στοχασμό του Πλάτωνα) και κατατάχθηκε στον στρατό του αυτοκράτορα Γορδιανού κατά τη διάρκεια εκστρατείας του στην Περσία. Όταν ο αυτοκρατορικός στρατός νικήθηκε, ο Πλωτίνος κατάφερε να σωθεί και έφθασε τελικά στη Ρώμη όπου και παρέμεινε μέχρι το τέλος της ζωής του. Στη Ρώμη αποφάσισε επίσης να διδάξει φιλοσοφία.

Η συνέχεια>>> VagiaBlog…

Σύντομα απέκτησε φήμη και έναν ευρύ κύκλο μαθητών, μεταξύ των οποίων ο Πορφύριος αλλά και σημαντικά πρόσωπα της ρωμαϊκής κοινωνίας όπως ο αυτοκράτορας Γαλλιηνός. Τα μαθήματα του ήταν πολύ ζωντανά και οι συζητήσεις διεξάγονταν κυρίως μέσω ερωταποκρίσεων. Η γνωριμία του με τον αυτοκράτορα Γαλλιηνό και ο σεβασμός του τελευταίου προς το πρόσωπο του φιλοσόφου, ώθησε τον Πλωτίνο να προτείνει στον αυτοκράτορα την δημιουργία μίας πόλης στην περιοχή της Καμπανίας, η διοίκηση της οποίας θα ακολουθούσε τα πλατωνικά ιδεώδη. Ωστόσο, το φιλόδοξο αυτό σχέδιο του Πλωτίνου τελικά δεν ολοκληρώθηκε με επιτυχία.

Ο Πλωτίνος καταγράφεται ως προσωπικότητα υψηλού ηθικού αναστήματος στην προσωπική και κοινωνική ζωή. Ο ίδιος ο Πορφύριος εστιάζει στην ικανότητα του Πλωτίνου να αντιλαμβάνεται την ψυχολογική κατάσταση του συνομιλητή του, ενώ αναφέρει χαρακτηριστικά πως τον έσωσε από την αυτοκτονία όταν έχοντας διαγνώσει πως πάσχει από μελαγχολία του πρότεινε να ταξιδέψει.

Ο Πλωτίνος – σύμφωνα με τον Πορφύριο – ξεκίνησε να γράφει σε ηλικία 49 ετών και συνέχισε μέχρι το τέλος της ζωής του. Αναφέρεται πως αν και ο Πλωτίνος ήταν ιδιαίτερα προικισμένος στον προφορικό λόγο, δεν διέθετε την ίδια έφεση στη συγγραφή. Την περίοδο που ο Πορφύριος συνάντησε για πρώτη φορά τον Πλωτίνο, εκείνος είχε ολοκληρώσει συνολικά 21 πραγματείες στις οποίες προστέθηκαν μελλοντικά – ύστερα από την επιμονή του Πορφύριου – επιπλέον 33 πραγματείες.

Ο Πορφύριος επιμελήθηκε το έργο του Πλωτίνου και διαίρεσε τις πραγματείες του σε έξι βιβλία, καθεμία αποτελούμενη από 9 πραγματείες. Για το λόγο αυτό ονομάστηκαν και Εννεάδες. Σε κάθε Εννεάδα, συμπεριλαμβάνονται φιλοσοφικά κείμενα που πραγματεύονται συναφή θέματα. Αν και η συγκεκριμένη ταξινόμηση δεν γνωρίζουμε κατά πόσο συμφωνούσε με τον ίδιο τον Πλωτίνο, είναι σήμερα η πλέον καθιερωμένη. Οι Εννεάδες ολοκληρώθηκαν από τον Πορφύριο στο διάστημα από το 253 μέχρι λίγους μήνες πριν το θάνατο του Πλωτίνου. Ο ίδιος ο Πλωτίνος δεν μπορούσε να επιμεληθεί τα κείμενά του λόγω της επιβαρυμένης όρασής του.

Η φιλοσοφία του Πλωτίνου πέρα από τον πλατωνικό της χαρακτήρα, λειτουργεί στο ευρύτερο θεωρητικό πλαίσιο της αρχαιοελληνικής φιλοσοφικής παράδοσης. Έτσι, πέρα από τον θείο Πλάτωνα, οι Εννεάδες είναι διάσπαρτες από άμεσες και έμμεσες αναφορές του Πλωτίνου σε αρχαιότερους στοχαστές, όπως στον Φερεκύδη, τους Πυθαγόρειους, τον Ηράκλειτο, τον Παρμενίδη, τον Αναξαγόρα, τον Εμπεδοκλή, τον Σωκράτη, τους Επικούρειους και τους Στωικούς.

Η αρχαιοελληνική παράδοση λειτουργεί σπερματικά στη σκέψη του Νεοπλατωνικού και γονιμοποιεί τον φιλοσοφικό του στοχασμό. Παραδείγματα αυτής της επιρροής, είναι η πλατωνική διάκριση νοητού και αισθητού κόσμου, η αριστοτελική θεωρία συνάρτησης ουσίας και ενέργειας, η προσωκρατική έννοια της πρώτης αρχής, αλλά και η ελεατική σύλληψη του Όντος.

Το 1794 και το 1817 ο τελευταίος Νεοπλατωνιστής Αγγλος Thomas Taylor εκδίδει το βιβλίονα “the Works of Plotinus”, στο οποίο περιγράφει ένα διάλογο του Πλωτίνου με τον μαθητή του Πορφύριο, μέσα από τον οποίο προσπαθεί να σκιαγραφήσει την σκέψη του Πλωτίνου. Aς παρακολουθήσουμε πως περίπου ήταν αυτός ο διάλογος, μέσα από την σύνθεση των κειμένων του Πλωτίνου, και μ’ αυτό τον τρόπο θα γνωρίσουμε έμμεσα τις βασικές αρχές της φιλοσοφίας του:

[[ ΠΟΡΦΥΡΙΟΣ : Ο Αμέλιος μου είπε Πλωτίνε, ότι για να φιλοσοφήσω πρέπει πρώτα να γνωρίσω τις παγκόσμιες αρχές. Για αυτό σε ερωτώ. Τι βρίσκετε πίσω από όλες τις μορφές της ζωής; Τι είναι η φύση; Πως μπορεί να περιγραφεί;

ΠΛΩΤΙΝΟΣ : Πάνω από όλα πρέπει να βρίσκεται κάτι που να είναι απλό. Γιατί εάν δεν είναι απλό, και δεν είναι το ΕΝ, τότε δεν θα είναι η αιτία Η αιτία των πάντων πρέπει να είναι μία και μοναδική.

ΠΟΡΦΥΡΙΟΣ : Μα το δημιουργημένο σύμπαν είναι πολλαπλασιαζόμενο και σύνθετο. Θέλεις να πεις ότι το σύνθετο προέρχεται από το απλό;

ΠΛΩΤΙΝΟΣ : Δεν είναι δυνατό για τα πολλά να υπάρχουν εκτός και αν υπάρχει το ΕΝ, από το οποίο αποτελούνται, και το οποίο υπάρχει πριν από όλα τα άλλα. Το ΕΝ είναι η αιτία όλων.

ΠΟΡΦΥΡΙΟΣ : Πως μπορεί δάσκαλε το ΕΝ να περιγραφεί; Έχω την εντύπωση ότι το ΕΝ υπερβαίνει την δυνατότητα της ανθρώπινης αντίληψης, και ότι η ανθρώπινη έκφραση θα μπορούσε μόνο το αλλοιώσει.

ΠΛΩΤΙΝΟΣ : Πως αλήθεια μπορούμε να μιλήσουμε για αυτό; Μπορούμε να πούμε κάτι για αυτό, αλλά δεν μπορούμε να το περιγράψουμε. Ούτε έχουμε κάποια γνώση ή διανοητική αντίληψη του. Μπορούμε να πούμε τι δεν είναι και όχι τι είναι. Αυτό όμως δεν μας εμποδίζει να το γνωρίσουμε.

ΠΟΡΦΥΡΙΟΣ : Μπορούμε να πούμε ότι το ΕΝ είναι η ύπαρξη;

ΠΛΩΤΙΝΟΣ : Το ΈΝ δεν είναι η ύπαρξη, αλλά η ύπαρξη είναι η εκπόρευση του, η πρώτη γέννηση. Για τον λόγο αυτό δεν υπάρχει όνομα για το ΕΝ, είναι ανέκφραστο.

ΠΟΡΦΥΡΙΟΣ : Κατάλαβα. Είναι περισσότερο μη ύπαρξη παρά ύπαρξη. Δεν έχει όμως σχέση με την εκδηλωμένη πεπερασμένη ύπαρξη;

ΠΛΩΤΙΝΟΣ : Το ΕΝ είναι τα πάντα, και ταυτόχρονα τίποτα. Το ΕΝ είναι τα πάντα, για τον λόγο ότι όλα ενυπάρχουν μέσα του. Στους κόλπους του υπάρχουν, και ΘΑ υπάρξουν τα πάντα.

ΠΟΡΦΥΡΙΟΣ : Κατάλαβα. Το ΕΝ αντιπροσωπεύει την δυνατότητα. Ποια όμως η σχέση του Ενός με την ζωή;

ΠΛΩΤΙΝΟΣ : Υπάρχει πριν από την ζωή και είναι η αιτία της, εφόσον η ενέργεια της ζωής δεν προηγείται αλλά αντίθετα απορρέει από την ανέκφραστη πηγή του ΕΝΟΣ.

ΠΟΡΦΥΡΙΟΣ : Πρέπει να υποθέσουμε λοιπόν ότι το ΕΝ που υπάρχει πριν από όλα, δεν είναι το εκδηλωμένο σύμπαν. Που βρίσκεται λοιπόν το ΕΝ;

ΠΛΩΤΙΝΟΣ : Το ΕΝ υπάρχει παντού. Δεν υπάρχει μέρος όπου δεν είναι, για αυτό και γεμίζει τα πάντα. Μέσω αυτού υπάρχουν τα πάντα. Το ΕΝ γεμίζει τα πάντα, παράγει τα πάντα, χωρίς να είναι αυτό που παράγει.

ΠΟΡΦΥΡΙΟΣ : Μα Πλωτίνε ξέρεις καλά ότι το εκδηλωμένο σύμπαν χαρακτηρίζεται από την κίνηση. Είναι το ΕΝ η κίνηση; Ή είναι η δυνατότητα της κίνησης, μία συνθήκη στάσης; Ποια η σχέση του ΕΝΟΣ με την κίνηση και την στάση;

ΠΛΩΤΙΝΟΣ : Το ΕΝ υπερέχει και της κίνησης και της στάσης. Είναι η δυνατότητα και της κίνησης και της στάσης, υπερέχει και των δύο.

ΠΟΡΦΥΡΙΟΣ : Άλλη μία σκέψη με προβληματίζει δάσκαλε. Το σύμπαν εκδηλώνεται διανοητικά. Μπορείς να περιγράψεις το ΕΝ σαν διάνοια; Με άλλα λόγια το ΕΝ σκέπτεται;

ΠΛΩΤΙΝΟΣ : Το ΕΝ δεν σκέπτεται γιατί εμπεριέχει τόσο την σκέψη, όσο και το σκεπτόμενο. Το ΕΝ δεν είναι η διάνοια, αλλά ανώτερο της διάνοιας. Κατά συνέπεια εφόσον είναι ανώτερο της διάνοιας η εκπόρευση του θα είναι και διανοητική.

ΠΟΡΦΥΡΙΟΣ : Είναι φανερό ότι το ΕΝ είναι πέρα από την ανθρώπινη αντίληψη. Δεν μπορείς όμως δάσκαλε να μου περιγράψεις περιοχές του ΕΝΟΣ που να μπορώ να αντιληφθώ; Τι ακολουθεί την συνθήκη της δυνατότητας; πώς το σύμπαν εκδηλώνεται;

ΠΛΩΤΙΝΟΣ : Οτιδήποτε υπάρχει μετά από το ΕΝ, προέρχεται από αυτό. Αλλά αυτό το δεύτερο στάδιο της ύπαρξης, δεν θα είναι πια το ΕΝ αλλά η πολλαπλότητα του ΕΝΟΣ. Διαπιστώνουμε ότι όλα τα πράγματα που πλησιάζουν την τελειότητα δεν μπορούν να παραμείνουν σε ανεκδήλωτη ύπαρξη, αλλά πρέπει να εκδηλώνονται Αυτό παρατηρείται σε όλη την φύση. Όχι μόνο στα όντα που είναι ικανά επιλογών, αλλά ακόμα και σε αυτά που στερούνται της επιλογής, υπάρχει η τάση να μεταδίδουν ότι ενυπάρχει μέσα τους. Για παράδειγμα η φωτιά παράγει θερμότητα, το χιόνι παράγει κρύο. Για αυτό τον λόγο, όλα τα πράγματα στην φύση τείνουν στην αθανασία με την εκδήλωση των ποιοτήτων τους. Το ΕΝ εκδηλώνει το εαυτό του. Αυτό που εκδηλώνεται, εκδηλώνει παράλληλα τον εαυτό του.

ΠΟΡΦΥΡΙΟΣ : Α μάλιστα. Διδάσκεις λοιπόν και εσύ το δόγμα «της απόρροιας» των Γνωστικών. Ξεχνάς όμως Πλωτίνε, ότι όλα τα εκδηλωμένα είναι φτιαγμένα από ύλη. Πως μπορεί η ύλη να παράγει τον αυτό της;

ΠΛΩΤΙΝΟΣ : Η ύλη δεν είναι νεκρή. Η ύλη δεν στερείται ζωής και νοημοσύνης. Το ένα δεν υπάρχει χωρίς το άλλο. Το σχήμα και η ύλη είναι αρχές αναγκαίες για οτιδήποτε έχει σώμα

ΠΟΡΦΥΡΙΟΣ : Καταλαβαίνω Πλωτίνε . Η θεωρία σου υποστηρίζει ότι το πνεύμα και η ύλη δεν πρέπει να θεωρούνται σαν ξεχωριστές οντότητες, αλλά σαν δύο όψεις του ΕΝΟΣ, που αποτελεί την βάση της ύπαρξης. Αλλά τι συμβαίνει με τον άνθρωπο; Υπάρχει κάτι στον άνθρωπο που αντιστοιχεί στο ΕΝ;

ΠΛΩΤΙΝΟΣ : Πρέπει να υπάρχει μία άλλη φύση, διαφορετική από το σώμα, που γεννά ύπαρξη από τον εαυτό της. Είναι αναγκαίο και πρέπει να υπάρχει ένα συγκεκριμένο πρωταρχικό είδος ζωής, που είναι επίσης χωρίς μορφή και αιώνιο, και που είναι μέρος όλων των πραγμάτων . Είναι αναγκαίο να υπάρχει κάτι που είναι η πηγή της ζωής, κάτι που θα είναι πέρα από την σωματική φύση.

ΠΟΡΦΥΡΙΟΣ : Μιλάς για αυτό που ονομάζουμε Ψυχή; Εάν ναι ποία είναι η σχέση της ψυχής με το ΕΝ;

ΠΛΩΤΙΝΟΣ : Η ψυχή είναι μία και σέβεται το ΕΝ. Η ψυχή εμπεριέχει άφθονο μέρος της ουσίας του ΕΝΟΣ μέσα της.

ΠΟΡΦΥΡΙΟΣ : Ποια είναι η φύση της ψυχής ;

ΠΛΩΤΙΝΟΣ : Η ψυχή δεν έχει σώμα όπως διδάσκουν οι Στωικοί. Κανένα άθροισμα ατόμων δεν θα μπορούσε να παράξει την ψυχή. Η ψυχή είναι μία ασώματη και αθάνατη ουσία. Η ψυχή μεταδίδει κίνηση σε όλα. Μεταδίδει ζωή στο σώμα. Αυτή μόνη κατέχει την αληθινή ζωή.

ΠΟΡΦΥΡΙΟΣ : Ποία είναι η γνώμη σου για την σχέση των ψυχών με την παγκόσμια ψυχή ;

ΠΛΩΤΙΝΟΣ : Το σύμπαν ενυπάρχει στην ψυχή που είναι η ουσία του, και κανένα τμήμα του δεν στερείται της ψυχής που το υγραίνει με ζωή, όπως το δίχτυ στο νερό. Εάν όλες οι ψυχές γίνονται ΜΙΑ στην συμπαντική ψυχή, γιατί δεν θα μπορούσαν μαζί να σχηματίζουν το ΕΝ; Εάν η ψυχή μου και η ψυχή σου προέρχονται από την παγκόσμια ψυχή τότε όλες οι ψυχές σχηματίζουν το ΕΝ.

ΠΟΡΦΥΡΙΟΣ : Πως τότε Πλωτίνε θα όριζες τον άνθρωπο; Είναι ο άνθρωπος μία ψυχή ή κατέχει απλώς κατέχει μία ψυχή;

ΠΛΩΤΙΝΟΣ : Ο άνθρωπος είναι ψυχή και έχει ένα σώμα. Η φύση και η ουσία αυτών των δύο πρέπει να διαχωριστεί. Από την στιγμή που το σώμα είναι σύνθετο, η ανάγκη δεν μπορεί να το διατηρήσει για πάντα στην ίδια κατάσταση. Η γνώση ομοίως δείχνει πως, ότι διαλύεται κατά τον θάνατο δέχεται διαχωρισμούς μίας και κάθε τι που ενυπάρχει σε κάτι, τείνει στο όλο και όμοιο του από όπου προήλθε Η ψυχή λοιπόν διαχωρίζεται κατά τον θάνατο από το σώμα.

ΠΟΡΦΥΡΙΟΣ : Το σώμα μας δεν αποτελεί μέρος μας Πλωτίνε ;

ΠΛΩΤΙΝΟΣ : Εάν το σώμα είναι μέρος μας, τότε δεν είμαστε εξολοκλήρου αθάνατοι. Όταν όμως διακρίνουμε σωστά, βλέπουμε ότι το σώμα είναι μόνο το όργανο της ψυχής, και ότι η ψυχή είναι ουσιαστικά ο άνθρωπος.

ΠΟΡΦΥΡΙΟΣ : Μα Πλωτίνε παρότι το σώμα είναι ένα όργανο μόνο της ψυχής, παρόλα αυτά είναι ένα σημαντικό μέρος της. Δεν μπορούμε να λειτουργήσουμε χωρίς αυτό.

ΠΛΩΤΙΝΟΣ : Δεν είμαστε μόνο το σώμα, αλλά δεν είμαστε και εντελώς χωρισμένοι από αυτό. Είναι εξαρτώμενο από εμάς. Για αυτό οι πόνοι και οι ηδονές που βιώνει το σώμα μας επηρεάζουν. Όσο πιο αδύναμοι είμαστε τόσο πιο πολύ ασχολούμαστε με αυτό. Μέσα σε αυτό είναι δεμένο ένα μέρος του εαυτού μας, που αποτελεί την προσωπικότητα μας.

ΠΟΡΦΥΡΙΟΣ : Γιατί τότε Πλωτίνε οι άνθρωποι μιλούν για την ψυχή σαν να είναι το σώμα;

ΠΛΩΤΙΝΟΣ : Λέγεται ότι η ψυχή είναι το σώμα, για τον λόγο ότι το σώμα είναι ορατό. Αλλά εάν μπορούσαμε να δούμε την ψυχή, και αν μπορούσαμε να δούμε ότι περιβάλει το σώμα με την ζωή που κατέχει, θα λέγαμε ότι η ψυχή δεν είναι με κανένα τρόπο το σώμα, αλλά αντίθετα το σώμα περιέχεται μέσα σε αυτήν, αυτό που ρέει μέσα στο ακίνητο.

ΠΟΡΦΥΡΙΟΣ : Μπορείς να μου δώσεις ένα παράδειγμα έτσι ώστε να μου γίνει πιο ξεκάθαρο ;

ΠΛΩΤΙΝΟΣ : Η ψυχή λέγεται ότι υπάρχει στο σώμα όπως ο καπετάνιος σε ένα πλοίο. Αλλά αυτό δεν είναι σωστό. Γιατί αφενός βρίσκεται στο πλοίο κατά τύχη, και αφετέρου γιατί ο καπετάνιος κυβερνά όλο το πλοίο, ενώ βρίσκεται σε ένα μόνο μέρος του, ενώ η ψυχή κυβερνά το σώμα και είναι παρούσα παντού. Ένα καλύτερο παράδειγμα θα ήταν εάν λέγαμε ότι η ψυχή είναι παρούσα στο σώμα όπως το φως στον αέρα. Το φως είναι παρόν στον αέρα χωρίς να ανακατεύεται με αυτό. Όταν το φως αποσύρεται από τον αέρα, μέσα στον οποίο ακτινοβολεί, αυτός (ο αέρας) δεν κρατά τίποτα από το φως, αλλά φωτίζεται μόνο για όσο ο αέρας παραμένει το μέσα του.

ΠΟΡΦΥΡΙΟΣ : Σε ευχαριστώ Πλωτίνε για τα παραδείγματα. Αλλά έχω άλλη μια ερώτηση που θα ήθελα να σου κάνω. Είπες πριν από λίγο ότι μέρος του εαυτού μας είναι δεμένο στο σώμα μας. Πρέπει να υποθέσω ότι και όλη ψυχή δεν είναι παρούσα στο σώμα ;

ΠΛΩΤΙΝΟΣ : Η ψυχή δεν εισέρχεται ολοκληρωτικά στο σώμα. Το υψηλότερο μέρος μένει πάντα ενωμένο με τον νοήμονα κόσμο, ενώ το κατώτερο μέρος της παραμένει ενωμένο με τον αισθητό κόσμο. Το ανώτερο μέρος της είναι ανεπηρέαστο από την έλξη των παροδικών απολαύσεων και οδηγεί σε μία ατάραχη ζωή. Κάθε ψυχή έχει ένα κατώτερο μέρος που είναι στραμμένο προς το σώμα, και ένα ανώτερο που είναι στραμμένο προς την θεία διάνοια.

ΠΟΡΦΥΡΙΟΣ : Μάλιστα. Η φύση της ψυχής γίνεται δυαδική μόλις εισέρχεται στο σώμα Συνεπώς αυτό αναγκαστικά σημαίνει διπλή δράση.

ΠΛΩΤΙΝΟΣ : Ακριβώς. Η ψυχή έχει διπλή δράση στις σχέση της με το πάνω και το κάτω. Με την πρώτη της ενέργεια ελέγχει το σώμα, και με την δεύτερη μελετά τις καταληπτές οντότητες.

ΠΟΡΦΥΡΙΟΣ : Κατάλαβα. Η ψυχή είναι μία ενεργή οντότητα. Πως ενεργεί ;

ΠΛΩΤΙΝΟΣ : Η ψυχή έχει οντότητα με χαρακτηριστική φύση και ενέργειες. Μία από αυτές είναι η μνήμη, της οποίας η άσκηση εμποδίζεται μόνο από το σώμα. Όταν η ψυχή δένεται στο σώμα, ξεχνάει. Όταν διαχωρίζετε θυμάται. Για αυτό τον λόγο το σώμα είναι η πηγή της λήθης. Η μνήμη ανήκει μόνο στην ψυχή.

ΠΟΡΦΥΡΙΟΣ : Πως η ψυχή χρησιμοποιεί τα σώματα ; Υπάρχει κάποιος νόμος που προκαλεί την μετενσάρκωση σε ένα σώμα ;

ΠΛΩΤΙΝΟΣ : Αυτό που ονομάζεται αναπόφευκτη ανάγκη και θεία δικαιοσύνη κυβερνά την φύση που προκαλεί κάθε ψυχή να εισέρχεται σε εκείνο το σώμα που έχει επιλέξει. Όταν έρθει η κατάλληλη ώρα, η ψυχή πλησιάζει το σώμα εκείνο όπου οφείλει να εισέλθει. Κάθε ψυχή έχει την δική της ώρα.

ΠΟΡΦΥΡΙΟΣ : Πλωτίνε φαίνεται ότι διδάσκεις για μία δύναμη που βρίσκεται έξω από τον άνθρωπο. Ο νόμος για τον οποίο μιλάς που βρίσκεται ; Από πού πηγάζει ;

ΠΛΩΤΙΝΟΣ : Ο κάθε ένας από εμάς κουβαλά μαζί του αυτόν τον νόμο, έναν νόμο του οποίου η ισχύς δεν πηγάζει από έξω, αλλά που είναι έμφυτη.

ΠΟΡΦΥΡΙΟΣ : Ποιος είναι ο σκοπός της μετενσάρκωσης ;

ΠΛΩΤΙΝΟΣ : Η ψυχή κατέρχεται για να εξελίξει τις δυνάμεις της και για να στολίσει ότι βρίσκεται κάτω από αυτήν. Η ψυχή αλλάζει σώματα με τον ίδιο τρόπο που σε ένα θεατρικό έργο ο ηθοποιός πεθαίνει, αλλά στην επόμενη σκηνή, αλλάζει ενδύματα και υποδύεται ένα άλλο πρόσωπο και επιστρέφει στην σκηνή.

ΠΟΡΦΥΡΙΟΣ : Τι είναι τότε Πλωτίνε ο θάνατος;

ΠΛΩΤΙΝΟΣ : Θάνατος είναι μόνο η αλλαγή του σώματος, όπως και να έχει αυτός που αναχωρεί θα ξαναγυρίσει να παίξει..

ΠΟΡΦΥΡΙΟΣ : Δώσε μου ακόμα ένα παράδειγμα Πλωτίνε. Είναι ένα θέμα που πάντα με μπέρδευε.

ΠΛΩΤΙΝΟΣ : Η Ζωή είναι ένας συνεταιρισμός της ψυχής και του σώματος. Θάνατος είναι ο χωρισμός. Τόσο στην ζωή όσο και στον θάνατο η ψυχή νοιώθει σαν στο σπίτι της.

ΠΟΡΦΥΡΙΟΣ : Τι συνείδηση έχει η ψυχή μετά τον θάνατο ;

ΠΛΩΤΙΝΟΣ : Υπάρχουν δύο στάδια μετά θάνατο. Στο πρώτο η ψυχή έλκεται από το σώμα που αναπολεί ότι ο άνθρωπος έκανε ή υπέφερε κατά την διάρκεια της ζωής του. Στην διάρκεια του χρόνου όμως η ανάμνηση προηγούμενων ζωών θα επιτευχθεί. Για τον λόγω ότι με τον καιρό η ψυχή εξαρτάται όλο και λιγότερο από το σώμα, και έτσι αρχίζει να θυμάται πράγματα που είχε ξεχάσει στην παρούσα ζωή.

ΠΟΡΦΥΡΙΟΣ : Και όταν η ψυχή επιστρέφει στην γήινη ύπαρξη Πλωτίνε, τι συμβαίνει ;

ΠΛΩΤΙΝΟΣ : Συναντά τις συνέπειες των προηγούμενων οφειλών της. Αυτοί που στην προηγούμενη ζωή τους, ήταν ιδιοκτήτες σκλάβων, εάν καταχράστηκαν την εξουσία τους, θα γίνουν αυτοί σκλάβοι. Δεν εναπόκειται μόνο στην τύχη το να γίνει κάποιος σκλάβος, φυλακισμένος ή ατιμασμένος. Θα πρέπει να έχει διαπράξει την βία την οποία εισπράττει. Εάν επιθυμείς να ανακαλύψεις την διανεμόμενη δικαιοσύνη, δεν είναι αρκετό να εξετάζεις μόνο το παρόν αλλά τόσο παρελθόν, όσο και το μέλλον. Το σύστημα αυτό ανταποδοτικότητας είναι απόλυτο, δίκαιο και σοφό. Η τάξη που κυριαρχεί στο σύμπαν είναι αιώνια. Επενεργεί στο κάθε τι ακόμα και στα μικρότερα πράγματα.

ΠΟΡΦΥΡΙΟΣ : Μου υπέδειξες Πλωτίνε ότι ο άνθρωπος είναι ο υπαίτιος της μοίρας του, και ο μοναδικός υπεύθυνος που ενεργοποιεί τις αιτίες τόσο της ευτυχίας όσο και της δυστυχίας του. Πως όμως αυτός ο νόμος που κληρονομείται στον άνθρωπο ορίζει την ποιότητα και την ποσότητα της τιμωρίας που ο άνθρωπος πρέπει να υποφέρει ;

ΠΛΩΤΙΝΟΣ : Ο Θείος νόμος είναι αναπόφευκτος, και περιέχει μέσα του την δύναμη της δικαιοσύνης. Μέσω του νόμου καθορίζεται πως και για πόσο είναι αναγκαίο κάποιος να υποφέρει. Οι τιμωρίες που εξαγνίζουν το κακό πρέπει να προέρχονται από την τάξη που κυβερνά όλα τα πράγματα. Οι κακές πράξεις τα ατυχήματα και η δυστυχία που καταπιέζουν το καλό, μπορεί να ειπωθεί ότι είναι οι συνέπειες προηγούμενων σφαλμάτων. Η παγκόσμια τάξη δεν πρέπει να κατηγορείται ως άδικη , αλλά πρέπει να επιμένουμε στην διανομή του δίκαιου. Εάν δεν καταλαβαίνουμε κάποια πτυχές του Θείου νόμου είναι λόγω κρυφών αιτιών που διαφεύγουν της γνώσης μας.

ΠΟΡΦΥΡΙΟΣ : Διανεμητής δικαιοσύνης. Θα θυμάμαι αυτές τις λέξεις Πλωτίνε. Μου ξεκαθάρισες πολλά σημεία που με προβλημάτιζαν. Αλλά Πλωτίνε όλοι οι άνθρωποι υποβάλλονται στην διανομή της δικαιοσύνης με τον ίδιο τρόπο;

ΠΛΩΤΙΝΟΣ : Υπάρχουν τρεις τύποι ανθρώπων. Ο πρώτος αφορά τους ανθρώπους εκείνους που θεωρούν την επίγεια ζωή σαν την αρχή και το τέλος. Ο δεύτερος αφορά αυτούς που είναι ικανοί σε κάποιο βαθμό να στρέφουν την ψυχή τους σε πιο υψηλές αξίες. Και τέλος υπάρχουν οι σοφοί άνθρωποι των οποίων τα μάτια στρέφονται προς το Φως… ]]

Κατά τον Πλωτίνο, λοιπόν, υπάρχουν τρεις κατηγορίες ανθρώπων. Η πρώτη αναφέρεται σ’ εκείνους για τους οποίους η ζωή στη γη είναι η αρχή και το τέλος. Είναι οι συνάνθρωποί μας που επικεντρώνονται στη σάρκα, στην ύλη και τις απολαύσεις της. Αυτή η κατηγορία ανθρώπων έχει σαν σλόγκαν ζωής τους στίχους:

«Αμάν η έρμη η ζωή περνάει μάνι- μάνι

με μόνη την απόλαυση μαμ- κακά- κοκό και νάνι.»

Η ζωή τους είναι, λοιπόν, καλό φαγητό και πιοτό, καλό κρεβάτι και καλός ύπνος. Κι όταν λέμε καλό κρεβάτι εννοούμε σαρκικός έρωτας για κορεσμό της σεξουαλικής ανάγκης. Έρωτας χωρίς συναισθήματα και την ανάγκη του αμοιβαίου δοσίματος. Κυνήγι του σεξ μόνο για αυτοεπιβεβαίωση. Όσοι περισσότεροι ερωτικοί σύντροφοι, τόσο επαίρεται το εγώ κι αναβαίνει η αυτοεκτίμηση. Όλη η προσωπικότητα επικεντρωμένη σε’ αυτό που υπάρχει ανάμεσα στα σκέλη.

Είναι οι συνάνθρωποί μας που επιδιώκουν να κερδίζουν πολλά και να καταναλώνουν πολλά. Που τους ανεβάζει η εκκεντρική ζωή, γιατί αυτό σε επιβάλλει στους άλλους, προκαλώντας το ενδιαφέρον τους. Η ζωή χωρίς ταμπού και ηθικούς φραγμούς. Αρκεί να συγκεντρώσεις τα βλέμματα των άλλων πάνω σου και οι άλλοι να σε αντιμετωπίζουν σαν ένα αξιοπερίεργο άτομο. Είναι το πρότυπο ανθρώπου της λεγόμενης καταναλωτικής κοινωνίας, το οποίο επιθυμεί να καλλιεργήσει το οικονομικό κατεστημένο. Αυτό που μας παρουσιάζει ανάγκες εκ του μη όντος και προσπαθεί μέσα από τη διαφήμιση και την κατάλληλη προπαγάνδα να μας πείσει ότι μας είναι απαραίτητες. Στην Ελλάδα του μιμητισμού τα κατάφεραν, γιατί μας οδήγησαν στην οικονομική κρίση, αφού πρώτα κατεδάφισαν τις αξίες και τα ιδανικά. Για τη μεγάλη πλειοψηφία «ο μήνας είχε εννιά» σύμφωνα με το τραγούδι- που περισσότερο είναι στη μνήμη μας από τη φωνή της αξέχαστης Βίκης Μοσχολιού:

«Μια ζωή την έχουμε, κι αν δε την γλεντήσουμε

τι θα καταλάβουμε, τι θα καζαντήσουμε

τι θα καταλάβουμε, τι θα καζαντήσουμε

Μες στον ψεύτικο ντουνιά

παίξτε μου διπλοπενιά

παίξτε μου διπλοπενιά

και ο μήνας έχει εννιά

και ο μήνας έχει εννιά…»

Στην κατηγορία αυτή ανήκουν οι περισσότεροι. Όλοι αυτοί που δεν δίνουν σημασία στο ανώτερο τμήμα του “είναι” μας, την ψυχή. Γι’ αυτό και μπαίνουν σε περιπέτειες κατά τις ενσαρκώσεις τους- οι νεοπλατωνιστές πιστεύουν στην μετενσάρκωση- μέχρι να δώσουν την πρέπουσα σημασία στην ψυχή.

Η δεύτερη κατηγορία ανθρώπων αφορά αυτούς που έχουν κατανοήσει ότι πέρα από το σώμα τους έχουν και ψυχή και επιπλέον είναι ικανοί σε κάποιο βαθμό να στρέφουν την ψυχή τους σε πιο υψηλές αξίες. Είναι αυτοί που έχουν αφαιρέσει από πάνω τους τα περιττά, τα φτιασίδια, και λάξευσαν μια ωραία προσωπικότητα. Σε αυτούς έγινε πράξη η προτροπή του Πλωτίνου: «Γύρισε μέσα σου και δες. Αν δεν βλέπεις ακόμη τον εαυτό σου την ομορφιά, πράξε όπως ο γλύπτης που επιθυμεί να δημιουργήσει ένα ωραίο άγαλμα: αφαιρεί, ξύνει λειαίνει, καθαρίζει, μέχρι να φανεί πάνω στο άγαλμα ένα όμορφο πρόσωπο. Κι εσύ, λοιπόν, όπως αυτός, αφαίρεσε το περιττό, ίσιωσε το στρεβλό, φώτισε ό,τι σκοτεινό και μην παύεις να “λαξεύεις” το δικό σου “άγαλμα” έως ότου αστράψει πάνω του η θεϊκή λάμψη της αρετής, έως ότου δεις “τη Σωφροσύνη να έχει ανέβει στο ιερό της βάθρο”… Εσύ έγινες αυτό; Εσύ αυτό το είδες;… Αν βλέπεις ότι, ναι, αυτό έγινες, ότι ήδη έγινες αυτό που είδες, πάρε θάρρος και εμπιστέψου τον εαυτό σου, αφού ανέβηκες ως εδώ, δεν χρειάζεσαι πια οδηγό, κράτα το βλέμμα σου σταθερό και κοίτα!» (Πλωτίνος, Εννεάδα Ι, 6, 9, 7.)

Ο Πλωτίνος θεμελιώνει και αναπτύσσει στις Εννεάδες την θεωρία των τριών υποστάσεων. Βασικές αρχές της πλωτινικής θεωρίας είναι οι τρεις οντολογικές βαθμίδες του Όντος: Εν – Νους – Ψυχή. Με βάση αυτό το μεταφυσικό μοντέλο, όλο το πλωτινικό σύστημα δομείται από την οργανική ενότητα αυτών των υποστάσεων και οργανώνεται μέσα από την οντολογική τους ιεράρχηση. Πιο συγκεκριμένα, στον πυρήνα της πλωτινικής οντολογίας εδρεύει το απόλυτα υπερβατό Εν – Αγαθό, αντίστοιχο του πλατωνικού Αγαθού, αιτία προέλευσης, απαρχή και σκοπός όλων των υπολοίπων υποστάσεων και των όντων που μετέχουν σ’ αυτές.

Δεύτερος στην τάξη, ύστερος του Ενός και πρώτος άριστος φορέας του, βρίσκεται ο Νους. Ο πλωτινικός Νους, σύνθεση του αριστοτελικού Θεού και του πλατωνικού νοητού κόσμου των Ιδεών, μεταλαμβάνει της απόλυτης πρώτης λάμψης και σοφίας του Ενός, ένας αιώνιος, άφθαρτος, αμετάβλητος και αυτοπροσδιοριζόμενος Νους.

Τρίτη και τελευταία στην μεταφυσική ιεραρχία του πλωτινικού συστήματος βρίσκεται η Ψυχή. Η πλωτινική Ψυχή, σε αντίθεση με την αιώνια αμεταβλητότητα τον Νου, είναι μια διαρκώς μεταβαλλόμενη διαμορφωτική δύναμη, ποιητική αιτία του αισθητού κόσμου που κοσμεί και διοικεί όλο το Σύμπαν σύμφωνα με το αιώνιο νοητικό πρότυπο του Νου. Ο φιλόσοφος Πλωτίνος δεν έδινε τόσο σημασία στη σωματική υπόσταση του ανθρώπου όσο στη δύναμη της ψυχής. Η ψυχή, κατά τη βασική θεωρία του των «τριών υποστάσεων», έχει θεϊκή προέλευση και θεϊκή υπόσταση. Η ψυχή δίνει πνοή στην αδιαμόρφωτη ύλη του κόσμου στην οποία συγκαταλέγονται και τα σώματα των ανθρώπων.

Σε ένα απόσπασμα των Εννεάδων ο Πλωτίνος αναφέρει: «Μια αρχή πρέπει να κάνει το σύμπαν ένα ενιαίο σύνθετο ζωντανό πλάσμα, ένα και μοναδικό, αποτελούμενο από τα πάντα, και όπως στο κάθε πλάσμα τα μέρη του έχουν αναλάβει το καθένα και ένα ξεχωριστό έργο, έτσι και τα μέρη του παντός, το καθένα ξεχωριστά από τα άλλα, έχουν να επιτελέσουν το ξεχωριστό τους έργο, και μάλιστα αυτό έχει για το όλον ακόμα περισσότερη εφαρμογή απ' ό,τι για τα μέρη, στον βαθμό που τα μέρη του δεν είναι απλώς μέρη αλλά σύνολα και σπουδαιότερα από τα μέρη του επί μέρους πράγματος».

Σύμφωνα με την πλωτινική θεωρία, η ψυχή εισέρχεται στην ύλη και τη μορφοποιεί, δίνοντας ταυτόχρονα και τη δυνατότητα της κίνησης. Η ένωση της ψυχής με την ύλη είναι όμως μια ένωση «ερωτική». Η ψυχή συμπάσχει με το υλικό της σώμα, συμμερίζεται τα πάθη του και διδάσκεται από τις εμπειρίες του, σαν να ήταν ένα μαζί του, όπως συμπάσχουν και συνυπάρχουν οι εραστές, οι οποίοι επίσης νιώθουν σαν να είναι Ένα, παρά το ότι αποτελούν δυο χωριστά πρόσωπα.

Η Ψυχή ακολουθεί τη διαλεκτική πορεία της ύπαρξης και ταυτίζεται με το σώμα σε ένα είδος προσωρινού «μονισμού» που ανατρέπει ουσιαστικά τον καταστροφικό δυϊσμό του Πλάτωνα, για τον οποίον το σώμα είναι το άχθος της ψυχής. Ωστόσο η ψυχή δεν χάνει ολότελα τη μνήμη του Νου, από τον οποίο προέρχεται. Αντίθετα η διαλεκτική της πορεία μπορεί να στραφεί και προς τα «πίσω», ακολουθώντας ανάστροφα το μονοπάτι που εχει χαράξει στη ζωή, με κατεύθυνση τον κόσμο του πνεύματος από τον οποίο προήλθε και στον οποίον έλκεται να επιστρέψει. Η ίδια η γνώση φαίνεται ότι είναι για τον Πλωτίνο αυτή η ανάστροφη πορεία της ψυχής προς τον κόσμο των ιδεών που δεν αποτελεί απλά «ανάμνηση» με την έννοια που της έδινε ο Πλάτωνας, αλλά εκ νέου κατάκτηση της άφθαρτης τελειότητας του κόσμου του Νου.

Παράλληλα, η ψυχή μεταφέρει σ’ αυτή την ανάστροφη πορεία της και τις εμπειρίες που έχει λάβει μέσα στη διαλεκτική της ύπαρξης, ως ενσαρκωμένη ατομικότητα, εμπλουτίζοντας έτσι την ίδια τη γνώση, η οποία επιστρέφει στον Νου, σε ένα ανώτερο πλέον επίπεδο.

Ο θάνατος είναι η στιγμή όπου η ψυχή αποχωρίζεται το φθαρτό σώμα, που επιστρέφει στην κατάσταση της άμορφης ύλης, ενώ εκείνη «αναθυμάται» τον κόσμο από τον οποίον προέρχεται και επιστρέφει σ’ αυτόν, ακολουθώντας ακριβώς την αντίστροφη πορεία από τον γήινο έρωτά της. Θα μπορούσαμε να πούμε σχηματικά ότι η εν ζωή πορεία της ψυχής είναι ο έρωτας της για το σώμα, ενώ η μετά θάνατον πορεία της ψυχής είναι ο έρωτας της για τον Νου

Μια παρόμοια ψυχή έχει αποκολληθεί από τις γήινες προσκολλήσεις και έχει ανοίξει τα φτερά της για να ενωθεί με το θείο. Το κέντρο βάρους έχει μετατοπιστεί από το υλικό στο πνευματικό πεδίο. Κι αυτή είναι η αρχή της επιστροφής στον Οίκο της. Οι άνθρωποι, που ανήκουν σ’ αυτή την κατηγορία, έχουν υψηλές αξίες και ήθος, είναι ενάρετοι, ανιδιοτελείς, νιώθοντας αγάπη προς την ανθρωπότητα και σε κάθε τι που υπάρχει στον πλανήτη. Νιώθουν πως δεν είναι μόνο ο εαυτός τους, παρά ένα κύτταρο του Σύμπαντος.

Η τρίτη κατηγορία ανθρώπων είναι οι σοφοί, των οποίων τα μάτια στρέφονται προς το Φως! Οι άνθρωποι αυτοί φιλοσοφούν. Και ο Επίκουρος στην επιστολή του προς τον Μενοικέα μας προτρέπει να μη διστάζουμε να φιλοσοφούμε:

«Δεν πρέπει κανείς ούτε όταν είναι νέος να διστάζει να φιλοσοφεί, ούτε πάλι σαν είναι γέροντας να βαριεστίζει και να μη φιλοσοφεί. Κανένας δεν είναι άγουρος ακόμη, και για κανέναν δεν είναι πια πολύ αργά να φροντίσει για την υγεία της ψυχής του. Κι όποιος λέει ότι δεν ήρθε ακόμη ο καιρός να φιλοσοφήσει ή ότι ο καιρός αυτός έχει περάσει πια, μοιάζει σ᾽ εκείνον ο οποίος λέει ότι δεν έχει έρθει ακόμη ο καιρός για την ευτυχία ή ότι δεν είναι πια καιρός γι᾽ αυτήν. Πρέπει, επομένως, και ο γέροντας να φιλοσοφεί και ο νέος: ο ένας για να μείνει, κι όταν γερνά, νέος χάρη στα όμορφα πράγματα, καθώς με χαρά θα ανατρέχει στα περασμένα, ο άλλος για να ‘ναι και ως νέος συνάμα γέροντας, καθώς δεν θα τον κυριεύσει φόβος για τα μελλούμενα.1 Είναι λοιπόν ανάγκη να στοχαζόμαστε τα πράγματα που φέρνουν την ευτυχία, αφού όταν υπάρχει ευτυχία έχουμε τα πάντα, ενώ όταν αυτή λείπει κάνουμε τα πάντα για να την έχουμε.

Τα πράγματα, που συνεχώς σου συνιστούσα, να τα πράττεις και να τα στοχάζεσαι ξεχωρίζοντάς τα ως θεμελιώδεις αρχές της ευτυχισμένης ζωής. Πρώτ᾽ απ᾽ όλα, πιστεύοντας ότι ο θεός είναι ον ζωντανό, αθάνατο και ευτυχισμένο, σύμφωνα με την παράσταση του θεού που έχει αποτυπωθεί στον νου των ανθρώπων, να μην αποδίδεις σ᾽ αυτόν τίποτε ξένο προς την αφθαρσία του, τίποτε αταίριαστο στη μακαριότητά του· απεναντίας, να πιστεύεις γι᾽ αυτόν οτιδήποτε είναι ικανό να διαφυλάξει τη μακαριότητά του, τη διαπλεγμένη με αθανασία. Οι θεοί υπάρχουν· πρόδηλη είναι η γνώση γι᾽ αυτούς. Ωστόσο δεν είναι, οι θεοί, όπως τους πιστεύει ο πολύς κόσμος· γιατί δεν υπάρχει λογική συνοχή σε όσα πρεσβεύει ο πολύς κόσμος γι᾽ αυτούς. Και ασεβής δεν είναι όποιος αρνείται τους θεούς των πολλών ανθρώπων αλλά όποιος αποδίδει στους θεούς όσα οι πολλοί πιστεύουν γι᾽ αυτούς. Γιατί δεν είναι στέρεες παραστάσεις όσα οι πολλοί λένε για τους θεούς αλλά εικασίες δίχως αλήθεια -ότι δηλαδή οι μεγαλύτερες συμφορές και τα μεγαλύτερα ωφελήματα προέρχονται από τους θεούς. Γιατί οι άνθρωποι, εξοικειωμένοι πέρα για πέρα με τις δικές τους αρετές, αποδέχονται μόνο τους όμοιούς τους, θεωρώντας ξένο ό,τι δεν είναι τέτοιας υφής.» (Επίκουρος, Επιστολή προς Μενοικέα, 122- 124)

Οι άνθρωποι που φιλοσοφούν σε βάθος γίνονται σοφοί γιατί εξιχνιάζουν τα μυστήρια της ζωής και του σύμπαντος. Γνωρίζουν ότι είναι μέρη του Ενός και στο τέλος θα ενωθούν και πάλι με το Ένα! Γι’ αυτό απαιτείται κάθαρση από τις υλικές δεσμεύσεις. Για την πλωτινική κάθαρση μας μιλάει ο θρησκειολόγος- καθηγητής φιλοσοφίας Κλείτος Ιωαννίδης:

[[ Η κάθαρση για τον Πλωτίνο προϋποθέτει την απομάκρυνση από το εσωτερικό του ανθρώπου κάθε στοιχείου ξένου προς το Ένα, το Ον, που είναι επέκεινα των όντων και «ἐπέκεινα τῆς οὐσίας, πρεσβείᾳ τε καὶ δυνάμει» όπως πολύ επιγραμματικά μας είπε ο Πλάτων στην Πολιτεία. Το Εν, είναι ταυτόσημο με το Πλατωνικό Αγαθό, την πηγή της ζωής και την πρώτη αιτία όλων των όντων. Στη διαλεκτική πορεία προς την πηγή κάθε πράγματος, το υπέρτατο Αγαθό, ο άνθρωπος, ξαναβρίσκει τη χαμένη του ύπαρξη, το χαμένο του εαυτό. Πρόκειται για απογύμνωση από ό,τι και όσα δεν είναι το Εν, ώστε να ενοικήσει εντός του ανθρώπου η αιώνια πραγματικότητα και η παρουσία του Ενός.

Η επανεύρεση του απολεσθέντος εαυτού παίρνει τη μορφή της επιστροφής στον οίκο του ουράνιου πατρός, του αιωνίου εραστού της ψυχής. Γι’ αυτό και η κάθαρση στην Πλωτινική γλώσσα συνοδεύεται από την ισχυρή επιθυμία του γυρισμού στην πατρική εστία, τη ρίζα της ανθρώπινης ύπαρξης και ουσίας, την ίδια τη φύση και το είναι των όντων και των πραγμάτων. Ο Πλωτίνος μεταφράζει σε όρους ζωής και νοσταλγίας επιστροφής τον Πλατωνικό ορισμό του

Τιμαίου ότι ο άνθρωπος είναι «φυτόν οὐράνιον», το οποίο έχει τις ρίζες του στον ουρανό και όχι στη γη. Πιστός σύμμαχος του νοσταλγού και ζητητού του αιωνίου θα παραμείνει ο νους, ο κυβερνήτης της ψυχής. Η μεταστροφή του όμματος, του βλέμματος της ψυχής, προς τη νοητή πραγματικότητα, κατά σταθερό και αδιάλειπτο τρόπο, θα της επιτρέψει να βρει την οδό της σωτηρίας από όλα όσα την εμποδίζουν από την αληθινή θέα των υπερβατών. Η μόνιμη εγκατάσταση της ψυχής στην υπερβατική πραγματικότητα του νου, σημαίνει γι’ αυτήν απελευθέρωση από το φαινομενικό κόσμο του φθαρτού αισθητού γίγνεσθαι

Ύπαρξη στραμμένη προς την εξωτερικότητα, έστω κι αν αγωνίζεται σπασμωδικά και στιγμιαία για τα ένδον της ψυχής, δεν έχει καμιά δυνατότητα ν’ αντικρύσει την αλήθεια του νοητού κάλλους. Το είναι της ψυχής εγκαθιδρύεται στην πρωτογενή, την πρώτη και πρωταρχική νοητή τάξη, μόνον όταν απομακρυνθεί από τις συνάφειες, τις πράξεις, τις επιθυμίες, τα πάθη, τις μνήμες και κάθε άλλου είδους προσκόλληση και συγχρονισμό με τον πρόσκαιρο και περαστικό, σωματικό, γήινο και υλικό κόσμο. Για τον Πλωτίνο ο άνθρωπος που προσκολλάται στα εξωτερικά φαινόμενα είναι επιπόλαιος και χαμένος. Και γι’ αυτή του την κατάσταση εξορίας από τον παράδεισο του υπερτάτου Αγαθού είναι εξ ολοκλήρου υπεύθυνος, εξαιτίας του τρόπου της ζωής. Για την επανεύρεση της αρχαίας φύσης και της ομοιότητας με το

θεό, χρειάζεται η φυγή από τον αισθητό κόσμο της διαρκούς αλλαγής προς τη σταθερότητα και αιωνιότητα του άλλου κόσμου, εκείνου της υπερβατικότητας. Φυγή μόνου προς Μόνον. Η εγκατάλειψη του μερικού και η απομάκρυνση από εκείνο, που δεν περιέχει το όλο εντός του, ή, πιο σωστά, δεν είναι το Όλο, έχει ως αναπόδραστη συνέπεια την εκδήλωση και παρουσία του πραγματικού Όλου. Σε όποιον από τους ανθρώπους ζει με ο,τιδήποτε άλλο εκτός από το Όλο, τότε το Εν, αυτό που αποκαλέσαμε θεό, Όλο, Αγαθό, δεν φανερώνεται στην ύπαρξη και στη ζωή του. Η φανέρωση του Ενός απαιτεί φυγή από τη σχετικότητα και την πολλαπλότητα. Ένα τέτοιο κατόρθωμα προϋποθέτει γιγαντομαχία περί την ουσίαν, όπως θάλεγε ο Πλάτων, σφοδρή επιθυμία επιστροφής και νόστο της ουράνιας πατρίδας. Σε τι συνίσταται, όμως, αυτή η φυγή; Η μεταφορά προς τα νοητά δεν έχει τίποτε από την εν τόπω και χρόνω αλλαγή.

Πρόκειται για αλλαγή της όρασης. λέγει χαρακτηριστικά ο Πλωτίνος: «Τὶς οὖν ὁ στόλος καὶ ἡ φυγή; Οὐ ποσὶ δεῖ διανῦσαι, πανταχοῦ γὰρ φέρουσι πόδες ἐπὶ γῆν ἄλλην ἀπ ̓ ἄλλης οὐδέ σε δεῖ ἵππων ὄχημα ἢ τὶ θαλάττιον παρασκευᾶσαι, ἀλλὰ ταῦτα πάντα ἀφεῖναι δεῖ καὶ μὴ βλέπειν, ἀλλ ̓ οἷον μύσαντα ὄψιν ἄλλην ἀλλάξασθαι καὶ ἐνεγεῖραι, ἣν ἔχει μὲν πᾶς, χρῶν ται δὲ ὀλίγοι».

Η καλλιέργεια της σωστής εσωτερικής όρασης γίνεται σταδιακά και προοδευτικά, μέχρις ότου το βλέμμα της ψυχής επιτύχει τη θέα του αληθινού φωτός, αντικρύσει το ίδιο το ωραίο και την πηγή του ωραίου, το Αγαθό, «τὴν πηγὴν καὶ ἀρχὴν τοῦ καλοῦ». Εδώ δεν πρόκειται για σταδιακή απάρνηση συγκεκριμένων αντικειμένων, αλλά για απάρνηση μιας συγκεκριμένης οπτικής γωνίας, ενός ολόκληρου συστήματος αξιών. Η αλλαγή της θέας απαιτεί απαλλαγή από «δόξας ἀλλοτρίας» και κάθαρση από τα πάθη. Ο αγωνιστής φιλόσοφος χρειάζεται «ἄλλον τρόπον τοῦ ἰδεῖν».]]

Η τρίτη κατηγορία ανθρώπων, λοιπόν, στρέφεται προς το Φως, στρέφεται προς τον Ουρανό. Γνωρίζει αυτό που μάθαιναν οι μύστες των Ορφικών Μυστηρίων: «Γης παις ειμί και ουρανού αστερόεντος, αυτάρ εμοί γένος ουράνιον». Αυτό δίνει μια νέα διάσταση στη ζωή τους, που επικεντρώνεται στην προσπάθεια να τελειωθούν και να φθάσουν στη θέωση.

Μας δόθηκε η ευκαιρία να γνωρίσουμε εν ολίγοις τη σκέψη του νεοπλατωνικού Πλωτίνου. Αν έχουμε το χρόνο και τη διάθεση ας στοχαστούμε πάνω στις ιδέες του και κυρίως ας αναλογιστούμε σε ποια κατηγορία ανθρώπων ανήκουμε…