Ο Ισοκράτης στην εποχή μας

[[ δαμ-ων ]]

Πολύς λόγος έγινε αυτές τις μέρες σχετικά με μια φράση του Ισοκράτη, που αναμεταδόθηκε από πολλά blogs και γράφτηκε σε φύλλα εφημερίδων. Είναι η φράση:

« Η Δημοκρατία μας αυτοκαταστρέφεται, διότι κατεχράσθη το δικαίωμα της ελευθερίας και της ισότητας, διότι έμαθε τους πολίτες να θεωρούν την αυθάδεια ως δικαίωμα, την παρανομία ως ελευθερία, την αναίδεια του λόγου ως ισότητα και την αναρχία ως ευδαιμονία.». Αυτή η φράση δεν διατυπώθηκε κατ’ αυτόν τον τρόπο. Θα προσπαθήσουμε με αυτό το άρθρο να αποκαταστήσουμε την αλήθεια. Πως διατυπώθηκε και με ποια αφορμή.

Πρώτα όμως ας γνωρίσουμε τον ρήτορα:

Ο Ισοκράτης ήταν μέγας και επιφανής ρητοροδιδάσκαλος της αρχαιότητας, ρήτορας εξαίρετος κι ο ίδιος, κατά γενική ομολογία ο τελειότερος μεταξύ όλων χειριστής του Αττικού πεζού λόγου.

Γεννήθηκε στην Αθήνα από πατέρα πλούσιο, κατασκευαστή αυλών, που του έδωσε γενικά τα υλικά εφόδια για να σπουδάσει και να εκπαιδευθεί με πλήρη αρτιότητα. Πέθανε στην Αθήνα σε ηλικία 98 ετών, αυτοκτονώντας μετά τη μάχη της Χαιρώνειας και την εκεί μεγάλη ήττα των συμπολιτών του Αθηναίων (καταδίκασε ο ίδιος τον εαυτό του στον από ασιτία θάνατο).

Δάσκαλοί του ήταν οι σοφιστές Γοργίας, Πρωταγόρας και Πρόδικος. Μετέπειτα όμως μαθήτευσε και κοντά στον Σωκράτη, του οποίου η διδασκαλία και η αρετή τον γοήτευσαν κυριολεκτικά.

Έγινε αρχικά δικηγόρος και λογογράφος στα δικαστήρια για δέκα περίπου χρόνια.

Αργότερα ίδρυσε δική του Σχολή, αρχικά μεν στη Χίο, κατόπιν δε στην Αθήνα, όπου εκτός απ` τη ρητορική, δίδασκε και τη φιλοσοφία. Λόγω της μεγάλης φήμης, που απόχτησε σαν δάσκαλος, η Σχολή του συγκέντρωσε πλήθος μαθητών, με αποτέλεσμα να γίνει πλουσιότατος (Ας σημειωθεί πως η μεγάλη του πατρική περιουσία χάθηκε πιο πριν, στα χρόνια του Πελοποννησιακού πολέμου). Καθώς μας αναφέρει ο Κικέρωνας, από τη Σχολή του Ισοκράτη ξεπήδησαν πλείστοι όσοι υπέροχοι άνδρες, που, εξοπλισμένοι με μεγάλες αρετές και πλούτο γνώσεων, διέπρεψαν πολύ κατόπιν, είτε ως πνευματικοί άνθρωποι (ρήτορες, ιστορικοί και ποιητές) είτε ως πολιτικοί είτε ως πολέμαρχοι της πόλης τους.

Από τα 26 συνολικά έργα του διασώθηκαν μόνο τα 21, καθώς και 10 επιστολές του, απευθυνόμενες σε διακεκριμένα πρόσωπα της εποχής του. Περίφημοι από τους διασωθέντες δημόσιους λόγους του θεωρούνται οι εξής: “Αρειοπαγήτικος”, “Πανηγυρικός”, “Παναθηναϊκός”, “Περί ειρήνης”, “Προς Φίλιππον”, “Προς Νικοκλέα”, “Προς Ευαγόραν”, “Πλαταιϊκός”, “Περί αντιδόσεως” κ.α.

Ως ρήτορας ο Ισοκράτης επεδίωκε την ευφωνία, απέφευγε τις χασμωδίες, μεταχειριζόταν αρκετά από τα σχήματα λόγου του Γοργία και των άλλων ρητόρων ή σοφιστών, συναρμόζοντας τις λέξεις κατά τέτοιο τρόπο, ώστε κάθε φράση του να είναι αρμονική, αλλά συνάμα πομπώδης και εντυπωσιακή.

Από την πλευρά του περιεχομένου τους οι λόγοι του αποσκοπούσαν όχι μόνο στο να μορφώσουν επιστημονικά τους μαθητές του, αλλά και στο να τους οπλίσουν με ορθή κρίση, αυτοκυριαρχία και χαρακτήρα σταθερό, δημιουργώντας τους έτσι ως πολίτες έντιμους και αγαθούς. Τους ήθελε ικανούς εις το «νοείν και πράττειν τα δέοντα».

Η συνέχεια >>> εδώ…

Στο πολιτικό πεδίο ο Ισοκράτης, λόγω της φυσικής του ατολμίας και της αδύνατης φωνής του, δεν είχε άμεση ανάμιξη. Πάντως, σε ότι αφορά τις ατομικές του πεποιθήσεις, υπήρξε θερμός υπέρμαχος της ενότητας του Ελληνισμού και με επιστολές προς τον Φίλιππο τον ενθάρρυνε και τον παρότρυνε προς την κατεύθυνση αυτή. Πίστευε, δηλαδή, πως ήταν αναγκαίο να συνενωθούν όλοι οι Έλληνες κάτω από τη νέα ισχυρή Μακεδονική ηγεσία, για να εκστρατεύσουν στη συνέχεια εναντίον των κοινών εχθρών τους, των Περσών.

Θεωρείται ως ο πρώτος εθνικιστής, θεωρώντας όλες τις ελληνικές πόλεις να απαρτίζουν το ελληνικό έθνος!

Οι Αθηναίοι, τιμώντας τη μνήμη του, τον κήδεψαν με δημόσια δαπάνη και πάνω στον τάφο του τοποθέτησαν μια σειρήνα, ως σύμβολο, κατά κάποιον τρόπο, της τεράστιας ρητορικής σαγήνης του Ισοκρατείου λόγου.

Ας έρθουμε τώρα σε δυο παρεξηγημένες και παραποιημένες για την εποχή μας φράσεις. Την πρώτη έχουν καταχραστεί οι διεθνιστές. Αυτοί που θεωρούν όσους δεν θέλουν την Ελλάδα ως ανθρώπινο σκουπιδότοπο σαν εθνικιστές και ρατσιστές. Δεν αντιλαμβάνονται το ύποπτο παιγνίδι που γίνεται κατά του λαού μας με την λεγόμενη πολυπολιτισμικότητα. Μας βάζουν με σχέδιο φίδια στον κόρφο μας και εμείς θαρρούμε πως έχουμε την πολυτέλεια να παριστάνουμε τον ανώτερο λαό, που μπορεί απλόχερα να δίνει στέγη και τροφή σε κάθε εξαθλιωμένο συνάνθρωπο όπου γης. Και για να μας πείσουν μας βάζουν στα αυτιά μια φράση του Ισοκράτη: « Και μάλλον Έλληνες καλείσθαι τους της παιδεύσεως της ημετέρας ή τους της κοινής φύσεως μετέχοντας ». Έτσι, ισχυρίζονται, θα τους δεχτούμε και θα τους δώσουμε την ελληνική παιδεία, για να τους κάνουμε Έλληνες…

Ο Αλβανός, ο Ουκρανός, ο Αβγανός, ο Πακιστανός, ο Ινδός κλπ αν φοιτήσει σε ελληνικό σχολείο, θα γίνει έλληνας! Αν αυτό δεν είναι ανοησία, τότε τι είναι; Ο Έλληνας μετανάστης στη Γερμανία, πότε έγινε Γερμανός; Και πόσο ήταν κατά την εποχή της μεγάλης μετανάστευσης το ποσοστό πληθυσμού των Ελλήνων στη Γερμανία; Οι Γερμανοί μήπως δεν έχουν σήμερα πρόβλημα με τους Τούρκους μετανάστες, που είναι πολλοί; Γιατί μιλάμε σήμερα για ποσοστό 25- 30% δηλωμένων και αδήλωτων αλλοδαπών στην πατρίδα μας, που συνέχεια ανεβαίνει. Και δεν είμαστε ρατσιστές. Θα δεχόμασταν τους οικονομικούς μετανάστες σε ποσοστό 10% επί του πληθυσμού, με ορθολογική συμπεριφορά και αφομοίωση.

Για εντυπωσιασμό μπορεί κάποιος να απομονώσει λέξεις και να δώσει την δική του εκδοχή, που είναι παραπλανητική. Και αυτό κάνουν οι αεριτζήδες γιαλαντζί- προοδευτικοί και οι ημιμαθείς που αυτοαποκαλούνται κουλτουριάρηδες. Θα προσπαθήσουμε να αποδώσουμε την αλήθεια. Γι’ αυτό είναι επιτακτικό να δώσουμε όλη την παράγραφο:

«Τοσούτον δ' απολέλοιπεν η πόλις ημών περί το φρονείν και λέγειν τους άλλους ανθρώπους, ώσθ' οι ταύτης μαθηταί των άλλων διδάσκαλοι γεγόνασι και το των Ελλήνων όνομα πεποίηκε μηκέτι του γένους, αλλά της διανοίας δοκείν είναι, και μάλλον Έλληνας καλείσθαι τους της παιδεύσεως της ημετέρας, ή τους της κοινής φύσεως μετέχοντας».

» ( Ισοκράτης, “Πανηγυρικός”, 50 )

[ Μετάφρ. κατά λέξη: Τόσον πολύ η πόλις μας έχει αφήσει πίσω κατά την φρόνηση και τον λόγον όλους τους άλλους ανθρώπους, ώστε οι μαθηταί της να έχουν καταστή διδάσκαλοι των υπολοίπων και να έχη, έτσι, εξυψώσει το όνομα των Ελλήνων εις διάκρισιν υπεροχής πνευματικής και όχι πλέον απλώς του γένους (δίκην, δηλαδή, συμφύτου γνωρίσματος των Ελλήνων, κατά κοινήν αναγνώρισιν), με αποτέλεσμα μάλλον πλέον να καλούνται Έλληνες αυτοί που κυρίως μετέχουν της ιδικής μας (Αθηναϊκής) παιδείας παρά απλώς και συλλήβδην οι του αυτού με ημάς γένους.]

Ό εστί μεθερμηνευόμενον: «Τόσο πολύ ξεπέρασε η πόλη μας η Αθήνα τους άλλους ανθρώπους, ώστε οι μαθητές της έγιναν δάσκαλοι των άλλων. Και το όνομα των Ελλήνων δημιούργησε την πεποιημένη (:πλαστήν) εντύπωση να φαίνεται ότι είναι (:δοκείν είναι) χαρακτηριστικό όχι του γένους, αλλά της διανοίας. Και να αποκαλούνται (καλείσθαι και όχι καλείν) από τους άλλους όχι από μάς, Έλληνες μάλλον οι μετέχοντες της ημετέρας εκπαιδεύσεως και όχι της κοινής καταγωγής». Ο Ισοκράτης θέλοντας, επομένως, να επαινέσει τους Αθηναίους τους είπε ότι είχαν φτάσει σε τέτοιο σημείο ακμής που πλέον η έννοια “Έλληνας” είχε ταυτιστεί με αυτούς και τα στοιχεία της ακμής, του πολιτισμού και της παιδείας τους χρησιμοποιούνταν για να περιγράψουν εκείνους που τους έμοιαζαν στον πολιτισμό. Δηλαδή η έννοια Έλληνας δεν ήταν πλέον μόνο εθνολογικός χαρακτηρισμός αλλά κάτι σαν τίτλος τιμής, δηλώνοντας τον πολιτισμένο άνθρωπο. Κάποιος, μπορεί εθνικά να ήταν Έλληνας, αλλά αν ήταν απολίτιστος, να τον βλέπαν ως βάρβαρο οι σύγχρονοί του, αν και Έλληνα στην καταγωγή.

Και να πάρει την ελληνική παιδεία ένας μουσουλμάνος, όταν έχει στο αίμα του την εκδίκηση με βάση τη τζιχάντ, δεν μπορεί να θεωρηθεί Έλληνας, γιατί Έλληνας σημαίνει να έχεις στο αίμα σου τον ανθρωπισμό. Το κέντρο του είναι σου να είναι ο άνθρωπος με όλες τις ευγενείς εκδηλώσεις του, αυτός που μπορεί να δομήσει παρθενώνες. Απεναντίας ο κουκουλοφόρος με τις βόμβες μολότοφ που καίει ζωντανούς τους συνανθρώπους του, ακόμη και τη φιλοσοφική του Εθνικού Καποδιστριακού Πανεπιστημίου να έχει βγάλει, δεν είναι Έλληνας!

Ο Γερμανός ιστορικός ULRICH WILCKEN έγραψε:

« Με την φράση αυτή ο Ισοκράτης δεν θέλει να συμπεριλάβει (όπως υποστηρίχθηκε συχνά) στους Έλληνες και τους εξελληνισμένους αυτούς βαρβάρους, γιατί γι' αυτόν οι βάρβαροι, ιδιαίτερα οι Πέρσες, εξακολουθούσαν να είναι οι "φυσικοί" εχθροί των Ελλήνων (Πανηγ. παρ. 158, πρβλ. Παναθ.παρ. 163). Το νόημα της φράσεως είναι μάλλον ότι ο Ισοκράτης θεωρεί πραγματικούς Έλληνες μόνον τους Έλληνες εκείνους που είχαν λάβει αττική μόρφωση. » (ULRICH WILCKEN - ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ - ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΠΑΖΗΣΗ, 1976, Μετάφραση του Καθηγητού κ. Ι.Τουλουμάκου)

Ο Θουκυδίδης αναφέρει από τη μία ότι η πρώτη κοινή συνεργασία των Ελλήνων ήταν ο Τρωικός πόλεμος και από την άλλη ότι μέχρι τα τρωικά δεν υπήρχε ο διαχωρισμός σε «Έλληνες» και «βάρβαρους», άλλως θα το ανέφερε ο Όμηρος. Αυτό έγινε από τα Τρωικά και εξής. Πριν από τον Τρωικό πόλεμο «Ελλάδα - Έλληνες» καλούνταν μόνο όσοι κατάγονταν από την πόλη-περιοχή «Ελλάδα», η οποία μαζί με τη «Φθία» αποτελούσαν το κράτος του Πηλέα και είχαν ως αρχηγό τους στον Τρωικό πόλεμο τον Αχιλλέα. Μετά τα Τρωικά το όνομα Ελλάδα επεκτάθηκε και περιλάμβανε όλη σχεδόν την νότια Ελλάδα ή σωστότερα όσων περιοχών (Θεσσαλία, Στερεά, Πελοπόννησος, Κρήτη κ.α.) ο στρατός εκστράτευσε στην Τροία. Η επέκταση του ονόματος «Ελλάδα» έγινε λέει επειδή μετά τα Τρωικά, επι βασιλιά Έλληνα, η πόλη-περιοχή Ελλάδα έγινε η πιο ισχυρή και ως εξ αυτού είχαν συμφέρον να λένε όσοι άλλοι μίλαγαν την ίδια γλώσσα ότι ήταν και αυτοί Έλληνες.

Στους Ολυμπιακούς αγώνες (αγώνες που λάμβαναν μέρος μόνο Έλληνες και η επίσημη έναρξή τους θεωρείται το 776 π.Χ.) το όνομα «Ελλάδα – Έλληνες» επεκτάθηκε και στις άλλες συγγενικές με τους εκστρατεύσαντες περιοχές (= Μακεδονία, Ήπειρο κ.α.), άσχετα με το αν έλαβαν μέρος ή όχι στον πόλεμο της Τροίας.

Έτσι το όνομα Ελλάδα και Έλληνες από τοπικό έγινε γενικό. Δηλαδή η εθνική ονομασία Ελλάδα – Έλληνας προήλθε από την πόλη Ελλάδα, όπως λέμε π.χ. σήμερα επαρχία Λασιθίου και νομός Λασιθίου, πόλη Λάρισα και νομός Λάρισας κ.α.

Παράλληλα το όνομα Ελλάς και Έλληνες σήμαινε και ο πολιτισμένος, αυτός που έχει παιδεία, επειδή οι Έλληνες διακρίνονταν γι αυτό.

Για να αντιληφθεί κανείς το Πνεύμα του Ισοκράτους ("Πανηγυρικός"), ας δούμε τι γράφει σχετικά με την "πανελλήνιον ιδεολογίαν" του Ισοκράτους ο καθηγητής κ. Θεοδωράτος, στην εισαγωγή του:

«Η Ελλάς, υπεστήριζεν (ο Ισοκράτης), αποτελεί ενιαίαν κοινότητα φυλετικήν και πολιτιστικήν και όμως σπαράσσεται συνεχώς από τους εμφυλίους πολέμους, οι οποίοι οδηγούν κατ' ευθείαν εις την φθοράν και την παρακμήν, ενώ απέναντί της στέκουν οι βάρβαροι της Ασίας, φυσικοί και προαιώνιοι εχθροί της, που καλλιεργούν τον εμφύλιον ελληνικόν σπαραγμόν και προκαλούν την ελληνικήν απαθλίωσιν. Μία λοιπόν απομένει οδός σωτηρίας: να παύσει η διχόνοια, να συμφιλιωθούν οι Ελληνες, να συνειδητοποιήσουν πλήρως την φυλετικήν και πολιτιστικήν τους ενότητα και να εκστρατεύσουν εναντίον των βαρβάρων της Ασίας".

-Στην συνέχεια ο Ισοκράτης αναφέρεται στην προσφορά των Αθηνών στον Ελληνισμό, μία προσφορά Πολεμική, Ηθική, Οικονομική και Πολιτιστική. Σε αυτήν ακριβώς την Πολιτιστική προσφορά των Αθηνών στους Έλληνες αναφέρεται ο Ισοκράτης στην παράγραφο 50.

Εάν σκεφθεί κανείς ότι ο λόγος αυτός αφορά το 380 π.Χ., εποχή κατά την οποία δεν υπήρχαν τα Ελληνιστικά Βασίλεια και ούτε βέβαια "βάρβαροι με Ελληνική Παιδεία", είναι ΣΑΦΕΣΤΑΤΟ ότι ο συλλογισμός του Ισοκράτους, δεν έχει καμμία σχέση με την σημερινή του χρήση και όχι μόνο δεν επεκτείνει τον Ελληνισμό στους βαρβάρους με "Ελληνική Παιδεία", αλλά απευθύνεται αποκλειστικά στους Έλληνες, που τους "περιορίζει" εις τους έχοντας ΑΤΤΙΚΗΝ Μόρφωση. »

Ο Ισοκράτης πίστευε πως οι Έλληνες ήσαν αυτόχθονες. Σχετικά με την καταγωγή των Ελλήνων, λέει: «....Ταύτην γάρ οικούμεν ούχ εταίρους εκβαλόντες ουδ’ έρημον καταλαβόντες ούδ’ εκ πολλών εθνών μιγάδες συλλεγέντες, αλλ’ούτω καλώς καί γνησίως γεγόναμεν, ώστ’ εξ ήσπερ έφυμεν, ταύτην έχοντες άπαντα τόν χρόνον διατελούμεν, αυτόχθονες όντες καί τών ονομάτων τοίς αυτοίς οίσπερ τούς οικειωτάτους τήν πόλιν έχοντες προσειπείν: μόνοις γαρ ημιν των Ελλήνωντην αυτήν τροφόν και πατρίδα και μητέρα καλέσαι προσήκει..» ( Ισοκράτης, «Πανηγυρικός», 24-25).

[Μετάφρ.:«Γιατί εμείς κατοικούμε σ' αυτήν την πόλη, χωρίς να διώξουμε από εδώ άλλους, ούτε την βρήκαμε έρημη, ούτε έχουμε συγκεντρωθεί μιγάδες από πολλά έθνη, αλλά η καταγωγή μας είναι τόσο καλή και γνήσια, ώστε την γή από την οποία γεννηθήκαμε, την ίδια κατέχουμε χωρίς καμία διακοπή(όλον το χρόνο),επειδή είμαστε αυτόχθονες και μπορούμε να ονομάσουμε την πόλη με τα ίδια ονόματα που δίνει κάποιος στους πλησιέστερους συγγενείς του. Μόνοι εμείς από τους Έλληνες αρμόζει να την ονομάσουμε τροφό και πατρίδα και μητέρα .]

Πίστευε πως οι αλλοδαποί ήταν πλέον σε όλον τον Ελληνικό τόπο, όχι γιατί οι βάρβαροι κατάφεραν να την κατακτήσουν αλλά επειδή οι Έλληνες παράτησαν τις πόλεις τους, και συστήνει στον Φίλιππο να διώξει όλους τους βαρβάρους με φοβέρα και συνάμα να φέρει ευπορία στους Έλληνες. Γιαυτό και ο Ισοκράτης θεωρείται ο πατέρας του Ελληνικού Έθνους. Πρώτος διατυπώνει την ανάγκη της διατήρησης του Έθνους.

Ας έρθουμε τώρα στην άλλη έκφραση. Ο Ισοκράτης δεν είπε ποτέ του: « Η Δημοκρατία μας αυτοκαταστρέφεται, διότι κατεχράσθη το δικαίωμα της ελευθερίας και της ισότητας, διότι έμαθε τους πολίτες να θεωρούν την αυθάδεια ως δικαίωμα, την παρανομία ως ελευθερία, την αναίδεια του λόγου ως ισότητα και την αναρχία ως ευδαιμονία.» Το πιο κοντινό ισοκρατικό απόσπασμα που μπορεί κανείς να βρει σ’ αυτή την κατασκευή, είναι από τον Αρεοπαγιτικό λόγο του και έχει στο πρωτότυπο: « Οἱ γὰρ κατ’ ἐκεῖνον τὸν χρόνον τὴν πόλιν διοικοῦντες κατεστήσαντο πολιτείαν οὐκ ὀνόματι μὲν τῷ κοινοτάτῳ καὶ πραοτάτῳ προσαγορευομένην, ἐπὶ δὲ τῶν πράξεων οὐ τοιαύτην τοῖς ἐντυγχάνουσι φαινομένην, οὐδ’ ἣ τοῦτον τὸν τρόπον ἐπαίδευε τοὺς πολίτας ὥσθ’ ἡγεῖσθαι τὴν μὲν ἀκολασίαν δημοκρατίαν, τὴν δὲ παρανομίαν ἐλευθερίαν, τὴν δὲ παρρησίαν ἰσονομίαν, τὴν δ’ ἐξουσίαν τοῦ ταῦτα ποιεῖν εὐδαιμονίαν, ἀλλὰ μισοῦσα καὶ κολάζουσα τοὺς τοιούτους βελτίους καὶ σωφρονεστέρους ἅπαντας τοὺς πολίτας ἐποίησεν. » ( Ισοκράτης, “Αρεοπαγητικός”, 20 ) [ Μετάφρ.: Διότι εκείνοι που διοικούσαν την πόλη τότε (ενν. στην εποχή του Σόλωνα και του Κλεισθένη), δεν δημιούργησαν ένα πολίτευμα το οποίο μόνο κατ’ όνομα να θεωρείται το πιο φιλελεύθερο και το πιο πράο από όλα, ενώ στην πράξη να εμφανίζεται διαφορετικό σε όσους το ζουν• ούτε ένα πολίτευμα που να εκπαιδεύει τους πολίτες έτσι ώστε να θεωρούν δημοκρατία την ασυδοσία, ελευθερία την παρανομία, ισονομία την αναίδεια και ευδαιμονία την εξουσία του καθενός να κάνει ό,τι θέλει, αλλά ένα πολίτευμα το οποίο, δείχνοντας την απέχθειά του για όσους τα έκαναν αυτά και τιμωρώντας τους, έκανε όλους τους πολίτες καλύτερους και πιο μυαλωμένους. ]

Ο Ισοκράτης δεν μίλησε για «δημοκρατία που αυτοκαταστρέφεται». Αυτό είναι προϊόν παρερμηνείας, ίσως προϊόν φαντασίας, που καμιά σχέση δεν έχει με το πραγματικό ρητό του Ισοκράτη. Αποτελεί την ατάκα της εποχής μας μετά την υποβάθμιση του κοινοβουλίου από τους ίδιους τους πολιτικούς με τις βατοπεδιάδες, το χάσμα μεταξύ των προεκλογικών εξαγγελιών και όσων εφαρμόζουν, με την προώθηση σε σημαντικές θέσεις των αρεστών και όχι των αρίστων . Ο ισοκρατικός Αρεοπαγιτικός στηλιτεύει την κατάντια της άλλοτε Αθηναίων Πολιτείας σε Αθηναίων Οχλοκρατία.

Η Αθηναϊκή Δημοκρατία στις ημέρες του Περικλέους έφθασε στο απόγειό της. Όσο ζούσε ο Περικλής, ο οποίος «ήγε τον δήμον και ουκ ήγετο υπ' αυτού» η δημοκρατία ευημερούσε. Όμως, «τελευτήσαντος δε Περικλέους τα κατά την πολιτείαν πολύ χείρω εγένετο», έτσι επικράτησαν οι δημαγωγοί και εκμαυλίστηκε ο λαός. Όμως, μετά την ήττα στον Πελοποννησιακό πόλεμο τα πράγματα χειροτέρευσαν. Η κολακεία στο πλήθος των πολιτευομένων, η λήψη βεβιασμένων πολλές φορές και άκριτων αποφάσεων από της Εκκλησίας του δήμου, η άνθηση της συκοφαντίας, οι εκβιασμοί σε βάρος των ευπόρων πολιτών, ο κακός κατά το πλείστον χειρισμός της εξωτερικής πολιτικής (σας θυμίζουν τίποτε όλα αυτά;), ήσαν σοβαρά πλήγματα για το δημοκρατικό πολίτευμα το οποίο μετασχηματιζόταν με γοργούς ρυθμούς σε οχλοκρατία, κατά παρέκβαση αυτού, όπως υποστήριζε ο Αριστοτέλης. Είναι λοιπόν αυτή η κατάντια του πολιτεύματος που ώθησε τον Ισοκράτη να το κρίνει αυστηρότατα, ζητώντας παράλληλα την επιστροφή στην Αθηναίων Πολιτεία του Σόλωνος και του Κλεισθένους, και το κάνει αυτό διότι πιστεύει ακράδαντα πως το πολίτευμα αποτελεί την ψυχή της πόλης, όπως ακριβώς η φρόνηση στο σώμα «έστι γαρ ψυχή πόλεως ουδέν έτερον ή πολιτεία, τοσαύτην έχουσα δύναμιν όσην περ εν σώματι φρόνησις». Γι’ αυτό έγραψε το εδάφιο που αναφέραμε παραπάνω.

Με παραπλήσια σημασία έγραψε και το παρακάτω:

« κατεστήσαντο γὰρ δημοκρατίαν οὐ τὴν εἰκῇ πολιτευομένην, καὶ νομίζουσαν τὴν μὲν ἀκολασίαν ἐλευθερίαν εἶναι, τὴν δ᾿ ἐξουσίαν ὅ τι βούλεταί τις ποιεῖν εὐδαιμονίαν, ἀλλὰ τὴν τοῖς τοιούτοις μὲν ἐπιτιμῶσαν, ἀριστοκρατίᾳ δὲ χρωμένην: ἣν οἱ μὲν πολλοὶ χρησιμωτάτην οὖσαν ὥσπερ τὴν ἀπὸ τῶν τιμημάτων ἐν ταῖς πολιτείαις ἀριθμοῦσιν, οὐ δι᾿ ἀμαθίαν ἀγνοοῦντες, ἀλλὰ διὰ τὸ μηδὲν πώποτ᾿ αὐτοῖς μελῆσαι τῶν δεόντων. .». (Ισοκράτης, Παναθηναϊκός, 131)

[ Μετάφρ.: Εγκατέστησαν (δηλαδή) το είδος εκείνο της δημοκρατίας, όχι αυτό που δεν έχει καθορισμένη πολιτική, και που θεωρεί ότι η ακολασία είναι ελευθερία, και το δικαίωμα να κάνη ό,τι θέλει ο καθένας, ευτυχία, παρά το πολίτευμα εκείνο που αυτά τα πράγματα τα κατακρίνει, και όπου κυβερνούν οι άριστοι• τον τύπο αυτόν του πολιτεύματος που είναι χρησιμότατος, οι πολλοί τον συγκαταλέγουν εις τα πολιτεύματα που έχουν βάση την περιουσία, όχι από αμάθεια, πως δεν το ξέρουν, παρά διότι ποτέ ως τώρα αυτοί δεν ενδιαφέρθηκαν για παρόμοια ζητήματα.]

Ας κάνουμε τώρα μια φιλοσοφική προσέγγιση της ισοκρατικής θεώρησης.

Ο ρητορικός λόγος του Ισοκράτη «Πανηγυρικός» είναι αναπόσπαστο μέρος της Ελληνικής φιλοσοφικής παράδοσης που άρχισε με την προσωκρατική φιλοσοφία ,ειδικότερα με τον Παρμενίδη και τον Ηράκλειτο και αφορά τη Γιγαντομαχία ανάμεσα στο “Είναι” και στο “Φαίνεσθαι”. Ο λόγος αυτός του Ισοκράτη αναφέρεται μόνο σε Έλληνες, είναι γελοίο να ισχυριζόμαστε κάτι άλλο.

Ο Έλληνας ρήτορας υπερηφανεύεται ότι οι Έλληνες κατέκτησαν το “Είναι” και ξέφυγαν από το απλό “φαίνεσθαι”. Κατέκτησαν την επαφή με την κοινή εσωτερικότητα του “Αγαθού” που διακήρυξαν μεγάλοι φιλόσοφοι και θεολόγοι, ξεπερνώντας εξωτερικούς και επιφανειακούς διαχωρισμούς –γένους, πόλεως, οικονομικής κατάστασης κ.λ.π. Η φράση αυτή του Ισοκράτη είναι μία διαφήμιση για τους Έλληνες του 4ου αι. της 85ης περίπου Ολυμπιάδος ,ότι ως έθνος “Είναι” και δεν υπόκεινται πλέον σε ένα καταστροφικό για αυτούς “γίγνεσθαι”. Μέσα από την Ελληνική παιδεία η Ελλάδα προσδιορίσθηκε σε σχέση με την εσωτερική οδό που οδηγεί στο “Αγαθό” άρα μπορεί ως ένα να οραματισθεί και να πράξει το “Πανελλήνιο αγαθό”. Το “Πανελλήνιο αγαθό” που εξάγεται από την μυητική αυτή φράση και από τον μυητικό αυτό λόγο του Ισοκράτους είναι ότι οι Έλληνες πλέον “Είναι”. Αν θυμηθούμε τον Παρμενίδη θα ορίσουμε αυτό το “Είναι” ως ταύτιση της Ελληνικής σκέψης όλων των Ελλήνων και των πράξεών τους. Πλέον σύμφωνα με τον Ισοκράτη όλοι οι Έλληνες μπορούν από κοινού να μετουσιώσουν σε πράξη όσα ιδανικά διά της παιδείας αιώνες κατασκεύαζαν και μετέφεραν από τους πατέρες προς τα τέκνα.

Είναι λοιπόν αστείο να υποστηρίξει κανείς ότι αυτό το “Ελληνικό Είναι” το χαρίζει ο Ισοκράτης στους βαρβάρους. Ο σκοπός του Ισοκράτη είναι σαφής. Οι Έλληνες τώρα “Είναι”, δηλαδή ενώθηκαν με την κοινή αρχή του Αγαθού-αρετές, ενδελέχεια, ανώτερη προσωπικότητα-άρα έχοντας κοινή αρχή είναι δυνατόν να έχουν κοινό τέλος, σκοπό. Οι εξωτερικές διαφορές τάξεων και φυλετικών ομάδων εξέλιπαν πλέον. Δεν είναι μακριά η ώρα όπου ο Αριστοτέλης προχωρεί από τις κοινωνικές υποομάδες στη θέσπιση της ενδελεχούς κοινωνίας. Οι Έλληνες απέναντι στην κοινή εσωτερικότητα βρίσκουν την κοινή οδό και προχωρούν προς την Πλατωνική οδό ανάβασης προς το κοινό αγαθό.

Η έννοια της Ελληνικής παιδείας δικαιολογεί ότι ο Ισοκράτης είναι σίγουρος ότι όλα αυτά υπάρχουν στο μυαλό των Ελλήνων.

Βλέπουμε λοιπόν ότι ιστορικά αλλά και οντολογικά ο Ισοκράτης στηρίζει την μεγάλη παράδοση από τον Όμηρο και εντεύθεν. Δια της παιδείας οι Έλληνες αποφάσισαν να ξεπεράσουν το εξωτερικό Ηρακλείτειο γίγνεσθαι των ποικίλων Ελληνικών φύσεων και γενών και να ανακαλύψουν το “Είναι” το οποίο ως εσωτερική κοινή πύλη θα οδηγήσει στο “Έν”. Η φράση αυτή του Ισοκράτη σηματοδοτεί αυτή την ώρα.

Υπάρχει άραγε φιλοσοφική και ιστορική κατοχύρωση αυτών, ή ο Ισοκράτης καινοτομεί αυθαίρετα χωρίς να είναι συνέχεια καμίας παράδοσης; Στον Πλατωνικό Πρωταγόρα, που λίγο πολύ σύγχρονο έργο είναι, ο Σωκράτης ξεχωρίζει απόλυτα ανάμεσα στην πολιτική αρετή και στην τεχνική δεξιότητα. Κατά εκπληκτικό τρόπο διαχωρίζει την άλογη φύση –το να γεννηθεί κάποιος παράλυτος-από την επίκτητη φύση του να γίνει κάποιος τέλειος πολίτης αποκτώντας την πολιτική αρετή, που είναι ο τρόπος του Δία επί της γής. Αυτό εννοεί και ο Ισοκράτης. Ήλθε η ώρα όλοι οι Έλληνες επίκτητα να παιδευθούν στην ίδια πολιτική αρετή της “αιδούς” και της “δίκης”. Αυτή η φύση ενώνεται με αυτή τη διάνοια. Δεν νομίζω ότι αυτή η παιδεία θα είχε κάποιο διανοητικό αντίκρισμα στους βαρβάρους που δεν κατείχαν την αιδώ και τη δίκη-σύμφωνα πάντα με τον Ελληνικό τρόπο του “Είναι”.

Επίσης ο Αριστοτέλης στα “Ηθικά Νικομάχεια” μέσα από τον περίφημο ορισμό της “ενδελέχειας” καθορίζει ότι ο Ισοκράτης είναι συνέχεια μιάς μεγάλης αλήθειας. Έφθασε η ώρα η κοινή διανοητική Ελληνική αρετή να γεννήσει τον Ένα Έλληνα άνθρωπο μπροστά στην αλήθεια του Είναι του Αγαθού. Ο Ισοκράτης γεννά την έννοια του ενός Έλληνα ανθρώπου, αυτού που στο μυαλό μας ενώνει τις προσδοκίες της Πλατωνικής ανάμνησης και της Αριστοτελικής πράξης. Ενός Έλληνα θεανθρώπου. Γεννά τον ιδανικό Έλληνα που ενθυμείται και πράττει πέρα από περιορισμούς χώρου και χρόνου.

Ούτως ή άλλως όλος ο λόγος είναι μία αντιπαραβολή Ελλήνων και βαρβάρων. Το βάθος της Ισοκρατικής «Ειρήνης» είναι απύθμενο ,έχει σχέση με την ησυχία του “Είναι”, και σίγουρα τονίζει το γεγονός ότι αναφέρεται σε Έλληνες και μόνο. Επίσης καλεί σε μία κοινή ανάμνηση ενός Ελληνικού παρελθόντος ,η οποία ανάμνηση είναι επίτευγμα των «ευ φρονούντων». Ως γνωστόν η φρόνηση από το “φρήν” είναι καθαρά Ελληνική λέξη και έχει σχέση με τη λογική διαμόρφωση και ελεγξιμότητα της ανθρώπινης προσωπικότητας κατά τρόπο που μόνο οι Έλληνες οραματίσθηκαν.

Επομένως ο Ισοκράτης καθόλου δεν έμπλεκε τους Έλληνες με τους αλλόφυλους, πιστεύοντας σε μείξη του ελληνικού στοιχείου με το βαρβαρικό. Και υπεραμύνθηκε της δημοκρατίας, την οποία θεωρούσε ως το ιδανικό πολίτευμα, θλιβόμενος στην μεταμόρφωσή της σε οχλοκρατία.