Λάιος

[[ δαμ-ων ]]

Α΄. Ο Μύθος

Ο γιος του Λάβδακου, έγινε με τα σφάλματά του ο αίτιος των συμφορών των απογόνων του, που οι τραγικοί μας ποιητές παρουσίασαν στις τραγωδίες τους. Ο Λάιος ανακηρύχτηκε βασιλιάς της Θήβας μετά τον θάνατο του Λάβδακου. Όταν όμως έπρεπε να τον διαδεχτεί στο θρόνο ήταν ακόμη μωρό και γι’ αυτό ορίστηκε ως επίτροπος ο Λύκος, που κράτησε πολλά χρόνια την εξουσία. Τον απομάκρυναν από το θρόνο τα εγγόνια του αδελφού του Νυκτέα, ο Αμφίονας και ο Ζήθος. Αναλαμβάνοντας την διακυβέρνηση της Θήβας, οι Θηβαίοι Διόσκουροι, για να κρατήσουν την εξουσία, εξόρισαν τον νόμιμο βασιλιά Λάιο, που αναγκάστηκε να καταφύγει στην Πίσσα της Πελοποννήσου. Εκεί ζήτησε καταφύγιο στο βασιλιά Πέλοπα, ο οποίος πρόθυμα τον δέχτηκε προσφέροντας τη φιλοξενία του, που δυστυχώς αργότερα καταχράστηκε και δεν την τίμησε το εξορισμένο βασιλόπουλο της Θήβας.

Ο Πέλοπας είχε αποκτήσει δυο νόμιμους γιους από την Ιπποδάμεια, τον Ατρέα και τον Θυέστη, κι έναν γιο νόθο από τη νύμφη Αξιόχη, τον Χρύσιππο, πού ήταν ονομαστός για την ομορφιά του. Όπως λένε, ο Λάιος ήταν αυτός που πρώτος στράφηκε στην παιδεραστία. Ερωτεύτηκε τον ωραίο Χρύσιππο καθώς τον μυούσε στα μυστικά των αρμάτων, μαθαίνοντάς του την τέχνη της αρματοδρομίας.

Έφτασαν στο Λάιο τα νέα πως οι σφετεριστές του θρόνου, τα αδέλφια Αμφίονας και Ζήθος, είχαν στο μεταξύ πεθάνει, κι έτσι ως νόμιμος βασιλιάς έπρεπε να επιστρέψει στην πατρίδα του, να αναλάβει τα σκήπτρα της εξουσίας. Όμως είχε κυριευτεί από το πάθος του για το γιο του Πέλοπα και δεν μπορούσε να φανταστεί τη ζωή του χωρίς αυτόν. Γι’ αυτό βρήκε την ευκαιρία, κάποτε που είχε πάει στη Νεμέα να λάβει μέρος στους αγώνες αρματοδρομίας, να αρπάξει στο άρμα του τον Χρύσιππο, που κι αυτός είχε πάει να αγωνιστεί, κι έτσι μ’ αυτή την απαγωγή τον έφερε μαζί του στην πόλη που βασίλευε, στη Θήβα.

Ο Πέλοπας, που υπεραγαπούσε τον Χρύσιππο, έχοντάς του ιδιαίτερη αδυναμία, ξεκίνησε πόλεμο για να ξεπλύνει τη ντροπή κατά του Λάιου, τον οποίο νίκησε και πήρε πίσω τον γιο του. Αν και ο πατέρας συγχώρησε τον παραστρατημένο γιο του, τα αδέλφια του Ατρέας και Θυέστης θέλησαν να τιμωρήσουν για την πομπή του τον Χρύσιππο, που δέχτηκε να γίνει ερωμένος του βασιλιά της Θήβας.

Η βασίλισσα Ιπποδάμεια, γνωρίζοντας την ιδιαίτερη αγάπη του Πέλοπα προς τον Χρύσιππο, φοβήθηκε μήπως ο νόθος γιος παραμερίσει τα παιδιά της από το θρόνο και πάρει αυτός τη βασιλεία. Έπεισε λοιπόν τον Ατρέα και τον Θυέστη να σκοτώσουν τον ετεροθαλή αδελφό τους, που τον έπνιξαν σ’ ένα πηγάδι.

Η συνέχεια >>> εδώ …

Μετά την αποκατάστασή του στο θηβαϊκό θρόνο ο Λάιος παντρεύτηκε την Ιοκάστη, που ήταν θυγατέρα του Μενοικέα και αδελφή του Κρέοντα. Όμως ο γάμος αυτός ήταν άκαρπος. Αυτό οφειλόταν στις κατάρες του Πέλοπα, που για την πομπή του γιου του Χρύσιππου, καταράστηκε τον καταχραστή της φιλοξενίας του Λάιο να μείνει άτεκνος. Αφού πέρασαν αρκετά χρόνια χωρίς να αποκτήσει το βασιλικό ζευγάρι διάδοχο, ο Λάιος αποφάσισε να ζητήσει τη συμβουλή του μαντείου των Δελφών. Η Πυθία του έδωσε το χρησμό πως θα ήταν καλύτερα να μην αποκτήσουν παιδιά, γιατί το παιδί που θα γεννιόταν έμελλε να προξενήσει μεγάλο κακό φέρνοντας ανείπωτες συμφορές στην πόλη και σκοτώνοντας με τα ίδια του τα χέρια το βασιλιά. Έτσι αν ήθελε να σώσει από πολλά δεινά τη Θήβα, θα έπρεπε να βγάλει από το νου του την απόκτηση παιδιών. Φρίκη κατέλαβε τον Λάιο όταν άκουσε τα φοβερά αυτά λόγια από το στόμα της θεόπνευστης Πυθίας: « Λάιε Λαβδακίδη, παίδων γένος όλβιον αιτείς.

Δώσω σοι φίλον υιόν. Ατάρ πεπρωμένον εστί

παιδός εοίο χείρεσσι λιπείν φάος. Ως γαρ ένευσε

Ζευς Κρονίδης, Πέλοπος στυγηραίς αραίς πιθήσας,

ου φίλον ήρπασας υιον . Ο δ’ ηύξατο σοι τα δε πάντα ».

Ο Λάιος, φοβούμενος μήπως επαληθευτεί ο χρησμός του μαντείου, απέφευγε να πλησιάσει ερωτικά τη γυναίκα του. Τη μοίρα του όμως κανείς δε μπορεί να την αποφύγει. Θα τον οδηγήσει να κάνει το μοιραίο λάθος. Έτσι κάποτε ο βασιλιάς μέθυσε σ’ ένα γλέντι του παλατιού, και πάνω στο μεθύσι του πόθησε τη βασίλισσα, ξέχασε το χρησμό, κι έσμιξε ερωτικά με την Ιοκάστη. Άλλοι λένε πως εκείνη τον μέθυσε, γιατί ποθούσε οπωσδήποτε να γίνει μάνα σφίγγοντας στον κόρφο της ένα παιδί, και μ’ αυτό τον τρόπο τον τράβηξε στην αγκαλιά της και τον παρέσυρε στη συζυγική κλίνη.

Σαν κατάλαβε ο βασιλιάς πως η γυναίκα του περιμένει παιδί, τρόμος μεγάλος τον κυρίευσε, γιατί ήρθε στο νου του ο χρησμός. Μην μπορώντας να κάνει τίποτα άλλο, για να σταματήσει τον ερχομό του παιδιού στο φως του ήλιου, σοφίστηκε να το εξαφανίσει από το πρόσωπο της γης μόλις γεννηθεί, για να μη πραγματοποιηθεί η αποτρόπαια θέληση της μοίρας. Αποφάσισε να εγκαταλείψει το βρέφος σε απρόσιτο κι έρημο μέρος του βουνού, έχοντας τη βεβαιότητα πως ή θα το σπάραζαν τα άγρια ζώα ή θα πέθαινε από την πείνα και το κρύο.

Όταν γεννήθηκε το παιδί, του τρύπησε τους αστραγάλους, πέρασε σ’ αυτούς χρυσούς χαλκάδες κι έδεσε μαζί τα δύο πόδια. Φώναξε έναν έμπιστό του βοσκό μετά κι αφού του έδωσε το βρέφος, τον πρόσταξε να πάει στον Κιθαιρώνα και να το αφήσει στην ερημιά, μέσα στο δάσος δίπλα σ’ ένα λιβάδι που ήταν αφιερωμένο στην Ήρα. Ο βοσκός όμως ήταν πονόψυχος, σπλαχνίστηκε το αγνό κι αθώο πλάσμα που σπάραζε στο κλάμα από τον πόνο των τρυπημένων ποδιών του, τον Οιδίποδα, η καρδιά του δεν του επέτρεπε να αφήσει να χαθεί το βρέφος, κι αφού η καλή του τύχη έφερε στο δρόμο του τους βοσκούς του βασιλιά της Κορίνθου Πόλυβου, τους έπεισε να το πάρουν μαζί τους, χωρίς να τους αναφέρει βέβαια ποιανού παιδί ήταν.

Έτσι το παιδί γλίτωσε, μεγάλωσε σαν βασιλόπουλο στην αυλή του βασιλιά της Κορίνθου, και μετά από χρόνια συναντήθηκε με τον πατέρα του Λάιο σ’ ένα τρίστρατο της Φωκίδας, χωρίς να γνωρίζει ο πατέρας το γιο κι ο γιος τον πατέρα, οπότε σύμφωνα με το πεπρωμένο, ο βασιλιάς της Θήβας φονεύτηκε από τον ίδιο του το γιο.

Β΄. Παραλλαγές

* Ο Πέλοπας, όταν ο Λάιος απήγαγε τον Χρύσιππο, καταράστηκε τον πρώην φιλοξενούμενό του να μη γεννήσει ποτέ παιδιά, αλλά κι αν αποκτήσει να σκοτωθεί από το χέρι του ίδιου του παιδιού του.

Κάποιοι υποστηρίζουν πως τον Χρύσιππο δεν τον άρπαξε ο Λάιος, αλλά ο Δίας ή ο Θησέας κατά τη διάρκεια αγώνων.

Η Ιπποδάμεια φοβούμενη πως ο νόθος Χρύσιππος θα μπορούσε να υποσκελίσει τους γιους της, αφού ο πατέρας τους του είχε ιδιαίτερη αδυναμία, και να αναλάβει αυτός το θρόνο, τον σκότωσε με τα ίδια της τα χέρια. Πήρε κρυφά το σπαθί του Λάιου, την ώρα που κοιμόταν, και μ’ αυτό κάρφωσε τον άτυχο Χρύσιππο, ενοχοποιώντας έτσι τον Λάιο πως σκότωσε τον ερωμένο του. Λίγο πριν ξεψυχήσει ο νέος αποκάλυψε την αλήθεια, οπότε ο εραστής απαλλάχτηκε από την κατηγορία. Ο Πέλοπας θύμωσε από την πλεκτάνη της γυναίκας του και εξόρισε την Ιπποδάμεια.

* Υπάρχει και η εκδοχή όπου η Ιπποδάμεια δεν σκότωσε τον Χρύσιππο. Αυτοκτόνησε ο ίδιος από ντροπή για την αθέμιτη σχέση του με τον Λάιο.

* Τον καιρό που στη Θήβα βασίλευε ο Λάιος εμφανίστηκε η Σφίγγα, αυτό το τέρας που προκάλεσε τόσες πολλές καταστροφές. Το είχε στείλει η Ήρα, που προστάτευε το γάμο, για να τιμωρήσει τον Λάιο για την ομοφυλοφιλία του, την οποία θεωρούσε προσβολή προς αυτήν, γιατί καταπάτησε το θεσμό του γάμου και τις σωστές σεξουαλικές σχέσεις.

Σύμφωνα μ’ αυτή την εκδοχή, ο Λάιος έκαμε το ταξίδι στο μαντείο των Δελφών, που ήταν μοιραίο για τη ζωή του, για να ρωτήσει με ποιο τρόπο η πόλη θα λυτρωνόταν από τη Σφίγγα.

Γ΄. Σχόλια

* Ο Πέλοπας ήταν αναμφισβήτητα το σημαντικότερο πρόσωπο της Πελοποννήσου. Σύμφωνα με τον Παυσανία στην Ολυμπία υπήρχε ιερό, που λεγόταν “ Πελόπειο ”, στο οποίο κάθε χρόνο έκαναν θυσίες. Οι αρχαίοι πρόγονοί μας πίστευαν πως οι Ολυμπιακοί Αγώνες καθιερώθηκαν και τελούνταν στη μνήμη του Πέλοπα. Ακόμη επικρατούσε η πίστη, όπως αναφέρουν οι Απολλόδωρος και Παυσανίας, πως για να καταληφθεί η Τροία, μετά από δέκα χρόνια άκαρπης προσπάθειας κι αγώνων, χρειάστηκε να μεταφερθούν τα οστά του Πέλοπα από την Ήλιδα.

Στον Υγίνο παρουσιάζεται η άποψη πως η Ιπποδάμεια αυτοκτόνησε από τύψεις, γιατί με δική της προτροπή οι γιοι της σκότωσαν τον Χρύσιππο.

* Με τους μύθους του Πέλοπα και του Λάιου, ασχολήθηκαν οι τραγικοί μας ποιητές, γράφοντας πολλές τραγωδίες, από τις οποίες όμως ελάχιστες διασώθηκαν. Από μια τραγωδία του Σοφοκλή, με τον τίτλο “ Οινόμαος ”, έχουν διασωθεί τα λόγια της Ιπποδάμειας, που περιγράφουν τη σαγήνη του Πέλοπα, τη μαγεία που ακτινοβολούσε το πρόσωπό του και τη φλογερή του ματιά.

Ο Ευριπίδης, στην τραγωδία “ Χρύσιππος ”, μας παρουσιάζει τον Λάιο σαν τον εισηγητή της παιδεραστίας. Για τον Αισχύλο, στην τραγωδία “ Επτά επί Θήβαις ”, o Λάιος δεν ήταν μόνο ο εφευρέτης της παιδεραστίας, αλλά ο κακός εραστής, που κατέστρεφε το αγαπημένο παιδί της κατοχής του. Προηγούνται δυο έργα του Αισχύλου, που δεν διασώζονται, της τραγωδίας αυτής, τα “ Λάιος ” και “ Οιδίπους ”.

Στο ταξίδι του Λάιου στο μαντείο για τον χρησμό αναφέρεται ο Ευριπίδης στις “ Φοίνισσες ”, που έγραψε μετά τον “ Χρύσιππο ”, μέσα από τα λόγια της Ιοκάστης.

* Υπάρχει η πιθανότητα ο Λάιος να μην ήταν γιος του Λάβδακου, αλλά η σύνδεση των δύο αυτών μυθικών προσώπων να έγινε για την αποκατάσταση της συνέχειας του μύθου του Κάδμου με τις άλλες μορφές του θηβαïκού κύκλου, όπως του Λύκου, του Αμφίονα, του Ζήθου. Γεγονός είναι πως ο Λάιος συνδέεται άμεσα με τη Θήβα γιατί η μνήμη του διατηρήθηκε τόσο στις τοπικές παραδόσεις όσο και στα έθιμα. Ο Παυσανίας ( 10,5,4) μας διασώζει την εικόνα από ένα έθιμο εξορκισμού. Αναφέρει ότι πάνω στο δρόμο της Σχιστής υπήρχε ένας λοφίσκος από πέτρες, που τις έριχναν οι περαστικοί στο μέρος, όπου κατά την παράδοση ο βασιλιάς Λάιος σκοτώθηκε από τον γιο του Οιδίποδα. Μία μεταγενέστερη μαρτυρία ( Νικ. Δαμασκηνός FGHist 90 F4) δίνει την εκδοχή να μην εξορίστηκε ο Λάιος στην Πελοπόννησο και το επεισόδιο με τον Χρύσιππο να έγινε κατά τη διάρκεια κάποιου ταξιδιού αναψυχής.

Στο Ομηρικό έπος δεν αναφέρεται ονομαστικά ο Λάιος, όμως αναφέρεται πως ο Οιδίποδας σκότωσε τον πατέρα του ( Ιλιάδα Λ 271 ). Επίσης δεν υπάρχει στο έπος κι ο χρησμός που δόθηκε από το μαντείο των Δελφών στον Λάιο. Αυτός που για πρώτη φορά αναφέρει το χρησμό είναι ο Πίνδαρος ( Ολύμπια 2, 70 ), που λέει μόνο πως το παιδί, που θα έρθει στον κόσμο, θα σκοτώσει τον πατέρα του, χωρίς να περιέχει η αναφορά απειλή ή απαγόρευση. Συνεπώς ο Λάιος είναι το θύμα της μοίρας ή της κατάρας του Πέλοπα. Ο Αισχύλος ( Επτά επί Θήβας, 745 κ.ε.) και ο Ευριπίδης ( Φοίνισσες 18 κ.ε. ) παρουσιάζουν την παραλλαγή του χρησμού που απαγορεύει ή αποτρέπει την τεκνοποίηση, οπότε ο φόνος και πάλι είναι μέρος της μοίρας αλλά οφείλεται στην ανυπακοή του Λάιου. Έτσι έχουμε μια μετατόπιση του κέντρου βάρους του χρησμού, που είναι πιθανότερο να έγινε για θρησκευτικούς λόγους : η τιμωρία του ανθρώπου από τους θεούς είναι αποτέλεσμα της συμπεριφοράς του, ο άνθρωπος είναι υπεύθυνος γιατί ο ίδιος προκαλεί τη μοίρα του.

Οι δύο τραγικοί μας ποιητές μας παραδίδουν μια ολοκληρωμένη μορφή του μύθου, όπου περιέχονται και τα αρχικά αλλά και μεταγενέστερα στοιχεία. Πιθανόν οι ίδιοι οι τραγικοί να επέφεραν μεταβολές, ανάλογα με την πρόθεσή τους για να δώσουν ένα χαρακτήρα δραματικό – θεατρικό τόσο στις μορφές όσο και στα γεγονότα. Μετά απ’ αυτή τη μείξη δεν μπορεί σήμερα να γίνει διαχωρισμός των παλιών από τα νεότερα στοιχεία.

Σχετικά για το επεισόδιο με τον Χρύσιππο δεν μπορούμε να πούμε αν ανήκε στον αρχικό πυρήνα του μύθου ή αν ενσωματώθηκε σ’ αυτόν από τον Ευριπίδη. Επικρατέστερη άποψη είναι πως αποτελούσε στοιχείο μιας επικής “ Οιδιπόδειας”. Ίσως το πρόσωπο του Χρύσιππου να εξυπηρέτησε τη σκοπιμότητα για να γίνει συσχετισμός του γένους των Καδμείων με το γένος των Πελοπιδών.