Σύζυγοι και τέκνα του Δία: iv. Δήμητρα- Περσεφόνη

[[ δαμ- ων ]]

Δήμητρα
Τέταρτη σύζυγος του Δία έγινε η αδελφή του Δήμητρα. Γράφει γι’ αυτήν ο Ησίοδος:
« Αλλά και στης πολύτροφης της Δήμητρας την κλίνη ανέβηκε.
Εκείνη γέννησε τν Περσεφόνη με τα λευκά τα χέρια, που ο Άδης
την απήγαγε απ’ τη μητέρα της κι ο συνετός ο Δίας του την έδωσε. »
Ήταν μία από τις αρχαιότερες χθόνιες θεότητες της γονιμότητας. Θεά της βλάστησης και της γεωργίας, προστάτευε ιδιαίτερα τις καλλιέργειες δημητριακών (Δήμητρος καρπός= σιτάρι) και τους αγρότες. Εφόσον ήταν θεά της ελεύθερης βλάστησης, του εδάφους και της γονιμότητάς του, συνέπεια αυτών ήταν να θεωρείται και προστάτιδα του γάμου και της μητρότητας των ανθρώπων. Ήταν Ολύμπια (κύρια) θεότητα.
Το όνομά της Δημήτηρ είναι σύνθετο και προκύπτει από το Δη (συνώνυμο του Γη) και μήτηρ, ενώ το υποκοριστικό της είναι Δηώ. Στη Δήμητρα με την προσωνυμία Δηώ, απευθύνεται ένας Ορφικός Ύμνος, όπου εκθειάζονται όλες οι χάρες της:
« Δηώ, θεά μητέρα των πάντων, πολυώνυμη θεά,
σεπτή Δήμητρα, παιδοθρέφτρα, που χαρίζεις την ευτυχία,
πλουτοδότρια θεά, σταχυοφόρα, παντοδότρια,
που χαίρεσαι με την ειρήνη και τις πολύκοπες εργασίες,
προστάτιδα της σποράς, των θημωνιών και των αλωνιών,
χλωρόκαρπη, που κατοικείς στις ιερές κοιλάδες
της Ελευσίνας, ποθητή, λατρευτή,
θρέφτρα όλων των θνητών, που πρώτη έζεψες
τον τράχηλο των βοδιών στο αλέτρι και έδειξες
την πολύπλουτη λατρευτή ζωή στους θνητούς,

Η Συνέχεια >>> εδώ …

αυξήτρια, ομοτράπεζη του Βρόμιου, λαμπρότιμη,
λαμπαδοφορούσα, αγνή, χαρούμενη με τα θερινά
δρεπάνια• εσύ χθόνια, εσύ φανερή, εσύ σε όλους ήπια•
ομορδόπαιδη, παιδόφιλη, σεπτή, παιδοθρέφτρα κόρη,
που έζεψες το άρμα με τα δρακοντένια χαλινάρια
γλεντώντας γύρω από το θρόνο σου
με κυκλικές περιδινήσεις, μονογενής, πολύτεκνη θεά,
πολυσέβαστη στους θνητούς, της οποίας οι μορφές πολλές,
πολύανθες, ιεροανθισμένες. Έλα, μακάρια, αγνή,
γεμάτη από καρπούς θερινούς, φέρνοντας την ειρήνη
και τη λατρευτή ευνομία και τον πολυευτυχισμένο
πλούτο, μαζί και τη βασίλισσα υγεία. » (0ρφικός Ύμνος 40)
Για το όνομά της, καθώς και της κόρης Περσεφόνης, ο Πλάτωνας μας μεταφέρει: «Η Δήμητρα φαίνεται ότι έχει ονομαστεί για την παροχή της τροφής, και ονομάστηκε “Δημήτηρ” (διδούσα ως μήτηρ) (προσφέροντας ως μητέρα)…» (Πλάτωνας, “Κρατύλος”, 404b)
Ήταν κόρη του Κρόνου και της Ρέας και ένα από τα θύματα της αχόρταγης αδηφαγίας του πατέρα της, που καταβρόχθιζε τα παιδιά του μόλις γεννιόντουσαν. Έτσι βρέθηκε στην κοιλιά του Κρόνου όπως τα αδέλφια της: οι αδελφές της Ήρα και Εστία και οι αδελφοί της Άδης και Ποσειδώνας. Η Δήμητρα ξαναείδε το φως του ήλιου όταν ο Δίας νίκησε τον Κρόνο.
Η Δήμητρα είναι η θεά που αφιέρωσε όλη σχεδόν την ζωή της στους ανθρώπους. Σχεδόν τον πιο πολύ καιρό ήταν κάτω στην γη και τους μάθαινε πώς να οργώνουν, πώς να θερίζουν, πώς να ποτίζουν και πώς να τρέφουν τα κατοικίδια ζώα. Στα χέρια της κράταγε πάντα έναν χρυσό δρεπάνι που συμβόλιζε τους γεμάτους στάχυα αγρούς. Οι έλληνες χωρικοί, που ασχολούνταν κυρίως με τη γεωργία, ένιωθαν την παρουσία της θεάς δίπλα τους από τη στιγμή που έζευαν τ’ αλέτρι για το όργωμα μέχρι την ώρα της εναποθήκευσης των γεννημάτων. Σε όλα: όργωμα, σπορά, θερισμό, αλώνισμα, λίχνισμα, αποθήκευμα, ένιωθαν την παρουσία της θεάς, γιατί αυτή τα δίδαξε στους ανθρώπους.
Γι’ αυτό ο Όμηρος τραγουδάει:
« Όπως αέρας τ’ άχυρα μες στ’ αγιασμένα αλώνια
σαρώνει μες στο λίχνισμα, κι απ’ τ’ άχερο το στάρι
χωρίζει η ξανθή Δήμητρα στο φύσημα του ανέμου
κι ασπρίζουν πια οι αχυριές…. » ( Όμηρος, Ιλιάδα, ραψ. Ε΄, 499- 502)
Για τη βοήθεια της θεάς στους γεωργούς γράφει ο Ησίοδος:
« Κι αρχή- αρχή που φαίνεται για τους θνητούς του οργώματος η ώρα,
όρμησε τότε, συνάμα εσύ κι οι δούλοι σου,
και την ξερή και τη βρεγμένη γη να οργώσεις στου οργώματος την ώρα,
σπεύδοντας πολύ πρωί, για να ‘ναι τα χωράφια σου καρπούς γεμάτα.
Την άνοιξη να βωλοκοπείς. Μα και η γη που οργώθηκε
ξανά το θέρος δε θα σε διαψεύσει.
Σπείρε το νιάμα όσο είναι ελαφρύ το χώμα του.
Το νιάμα προστατεύει απ’ το κακό και τους θεούς τέρπει.
Ευχήσου στο Χθόνιο Δία και την αγνή τη Δήμητρα
ώριμο να βαραίνει της Δήμητρας το ιερό σιτάρι,
μόλις αρχίζεις τ’ όργωμα, όταν την άκρη της λαβής του αρότρου
πιάνεις με το χέρι και τη βουκέντρα στα νώτα κατεβάζεις των βοδιών,
καθώς τραβάν το ζυγόλουρο τον δρύινο πάσσαλο. » (Ησίοδος, “Έργα και Ημέρες”, 458- 469)
Απ’ όπου πέρναγε η θεά, οι πολιτείες πλούταιναν κι η γη γέμιζε καρπούς, τα λιβάδια πρασίνιζαν και τα ζώα πλήθαιναν. Σύντροφό της αχώριστο είχε πάντα τον γιο της Πλούτο που ‘ταν πάντα πρόθυμος να σκορπίσει αφθονία. Σχετικά με τη γέννηση του Πλούτου, οι αρχαίοι συγγραφείς αναφέρουν ένα μύθο, όπου η Δήμητρα δε δείχνει και τόσο σκληρή κι ακατάδεχτη και σμίγει με έναν κοινό θνητό. Υπάρχουν δύο εκδοχές για την γνωριμία τους. Η πρώτη τους θέλει να γνωρίζονται στους γάμους του Κάδμου και της Αρμονίας. Η δεύτερη και επικρατέστερη, στην Κρήτη, στο βουνό Ίδη όπου ο Ιασίωνας κυνηγούσε.
Ο Ησίοδος αναφέρει στη “Θεογονία” του:
« Η Δήμητρα τον Πλούτο γέννησε, η πιο ευγενής απ’ τις θεές,
σ’ αγάπη εράσμια σμίγοντας με τον ήρωα Ιασίωνα,
μέσα σε νιάμα τρίσκαφτο, στην πλούσια της Κρήτης χώρα.
Τον γέννησε αγαθό, αυτόν που σ’ όλη τη γη γυρνά και στην πλατιά
της θάλασσας ράχη. Όποιον πετύχει, σ’ όποιου τα χέρια πέσει,
αυτόν τον κάνει πλούσιο και πλούτο πολύ του δίνει. » (Ησίοδος, “Θεογονία”, 969- 974)
Στο γάμο, λοιπόν, του Κάδμου και της Αρμονίας η Δήμητρα γνώρισε τον όμορφο Ιασίωνα και αμέσως τον ερωτεύτηκε. Χωρίς αναστολές και ντροπές εγκατέλειψε μαζί του το γάμο και στις αυλακιές ενός τρεις φορές καλά οργωμένου χωραφιού παραδόθηκε στην αγκαλιά του. Μετά την ερωτική τους ένωση, Δήμητρα και Ιασίωνας επέστρεψαν στην κοσμική συγκέντρωση με εμφανή τα σημάδια της πράξης τους. Λάσπες στα μπράτσα και στα πόδια έκαναν όλους ν' αντιληφθούν το περιστατικό και να θυμώσουν πολύ. Ιδιαίτερα ο Δίας, που δεν του άρεσε οι θεές να σμίγουν με θνητούς, αντέδρασε βίαια στην ένωση αυτή. Κεραυνοβόλησε τον Ιάσονα, ενώ μετά από λίγο χρονικό διάστημα ερχόταν στο φως ο σπόρος του Ιασίωνα από την ένωσή του με τη Δήμητρα, ο μικρός Πλούτος.
Ο Οβίδιος γράφει σχετικά: «Η θεά της Κρήτης, είδε μια μέρα τον Ιασίωνα στης Ίδης τα ριζά, την ώρα που κυνήγαγε και σκότωνε άγρια θηρία και ξαφνικά η φλόγα της αγάπης ανάβει στις φλέβες της. Κι αγωνίστηκαν από την μια η ντροπή, ο έρωτας από την άλλη, ποιος με το μέρος του της θεάς την καρδιά θα πάρει. Στο τέλος νικιέται η ντροπή. Αμέσως τ’ αυλάκια των χωραφιών ξεράθηκαν κι έδωσε η γη λίγη σοδειά μόλις το σπόρο που της είχαν εμπιστευτεί τον περασμένο χρόνο. Κι οι ζευγολάτες έπιασαν ξανά δουλειά, δεν σταματούσαν στιγμή το αλέτρι, τα ηνία χαράκωναν και έσκιζαν της γης τα πετρωμένα στέρνα. Και τα βαθιά αυλάκια δέχτηκαν ξανά το σπόρο. Μα πάλι πήγαν χαμένοι των ξωμάχων όλοι οι κόποι. Η δυνατή θεά τριγύρναγε μονάχη μέσα στο πυκνό δάσος κι από τα μακριά της τα μαλλιά έπεφταν τα στάχινα στεφάνια.
Μα από όπου πέρναγε η θεά, πλούσιες σοδειές μάντευαν. Ως και τα δάση στης Ίδης το βουνό τα πνίξανε τα στάχυα. Κι ο άγριος ακόμα καρπός χόρταινε την πείνα του με στάχυα, που λύγιζαν από το βαρύ καρπό. Κι έκανε τότε ο Μίνωας ευχή να έχει η πατρίδα του πολλές χρονιές σαν εκείνη και αιώνιον έρωτα στη Δήμητρα.»
Ο θνητός αντίζηλος του Δία και του Ποσειδώνα έλεγαν πως ήταν γιος του Μίνωα και της Νύμφης Φρονίας, άλλοι έλεγαν πως γονιοί του ήταν ο Κόρυβος ή Κόρυθος και η Ηλέκτρα και άλλοι ο Δίας και η Ηλέκτρα, η κόρη του Άτλαντα. Κατά τον Όμηρος, τον κεραυνοβόλησε ο Δίας (*1):
« Κι όταν η ωριοπλέξουδη η Δήμητρα ποθώντας
τον Ιασίωνα μ’ αυτόν έσμιξε σε χωράφι
τριπλογύριστο, ο Δίας την είδηση την πήρε
κι έριξε και τον σκότωσε μ’ ένα αστροπελέκι. » ( Όμηρος, “Οδύσσεια”, ραψ. ε, 125- 128)
Σύμβολα της Δήμητρας ήταν οι γερανοί, το στάχυ, ο νάρκισσος, η μυρτιά και ο κρόκος. Οι μέλισσες θεωρούντο ιέρειές της και στις θυσίες προς τιμήν της προσέφεραν ταύρους, μοσχάρια και μέλι.
Η Δήμητρα ήταν θεά που δεν ήταν γνωστή για τους έρωτες της. Ήταν απόμακρη και ακατάδεκτη, γι’ αυτό και οι εραστές της ήταν ολιγάριθμοι. Πρώτοι διεκδικητές της υπήρξαν τα αδέρφια της. Πρώτος ο Δίας, μεταμορφώθηκε σε ταύρο για να ζευγαρώσει μαζί της. Μετανιωμένος για την πράξη του ευνούχισε ένα κριάρι και άφησε τα όργανά του στην αγκαλιά της Δήμητρας ως ένδειξη μεταμέλειας. Εκείνη δέχτηκε τη συγγνώμη του και μερικούς μήνες μετά γέννησε την μονάκριβη κόρη της Περσεφόνη. Ακολούθησε ο έρωτας του Ποσειδώνα για την θεά. Η Δήμητρα για να γλυτώσει από την πολιορκία του μεταμορφώθηκε σε φοράδα και κρύφτηκε ανάμεσα στα βασιλικά κοπάδια του Όκνιου, γιού του Απόλλωνα. Μόλις ο Ποσειδώνας το αντιλήφθηκε μεταμορφώθηκε σε άλογο και κατάφερε τελικά να ζευγαρώσει μαζί της. Καρποί αυτής της συνεύρεσης ήταν μία κόρη, η Δέσποινα, το όνομα της οποίας δεν έπρεπε ποτέ να προφέρεται, και ένα άλογο με φτερά και μαύρη χαίτη, ο Αρίων. Η οργή της Δήμητρας για τον βιασμό της από τον Ποσειδώνα, της έδωσε το προσωνύμιο Ερινύα. Ο Δίας για να την κατευνάσει έστειλε τις Νύμφες να την λούσουν στον ποταμό Λάδωνα, παίρνοντας έτσι το όνομα Λουσία.
Τέταρτη, λοιπόν, σύζυγος του Δία η Δήμητρα και συνδέεται με τον αριθμό τέσσερα (4) ή την τετράδα. Ο Νικόμαχος μας αναφέρει πως οι Πυθαγόρειοι αποκαλούσαν την τετράδα ως μέγιστο θαύμα, πολλαπλή θεότητα, πηγή της φύσης και κλειδοκράτορά της. Ο Ιάμβλιχος μας λέει: «Έστι γαρ δημιουργός των όλων και αιτία η Τετράς. Θεός νοητός και αίτιος του ουρανίου και αισθητού θεού». Ο Αντ. Αδριανόπουλος γράφει: «Αφού το τετράεδρο είναι το πρώτο στερεό σώμα, συνάγουμε ότι ο αριθμός τέσσερα και η τετράδα συμβολίζουν τη φάση εκείνη της δημιουργίας κατά την οποία εκδηλώθηκε η ύλη και από αυτήν σχηματίστηκαν τα στερεά σώματα.» Ο Πυθαγόρας έλεγε ότι το τέσσερα είναι το σύμβολο της αιώνιας δημιουργικής αρχής , το άφατο όνομα του Θεού και η πηγή για κάθε ύπαρξη. Όλοι σχεδόν οι λαοί αποδίδουν με τέσσερα γράμματα το όνομα της θεότητας: Ελληνικά: ΘΕΟΣ, Εβραϊκά: ΙΗΙΗ και ΑΗΙΗ, Αιγυπτιακά: ΑΜΩΝ, Ασσυριακά: ADAD, Λατινικά: DEUS, Γαλλικά: DIEU, Αραβικά: ALLH (Αλλάχ). Επομένως η τέταρτη σύζυγος του Δία, η Δήμητρα, με τον αριθμό τέσσερα σχετίζεται με τη φύση, τον αισθητό κόσμο.
Η Δήμητρα πρόσφερε δύο σημαντικότατες ευεργεσίες στους ανθρώπους. Τους δίδαξε την καλλιέργεια της γης, ώστε να αντιμετωπίζουν τις υλικές τους ανάγκες, αλλά τους δίδαξε και τα μυστήρια για να μη φοβούνται τον θάνατο. Ο θάνατος είναι ουσιαστικά μια μετάσταση της συνειδητότητάς μας σε άλλο επίπεδο. Όταν έρθει η τελευτή του γήινου βίου, το μεν υλικό και φθαρτό σώμα αποσυντίθεται, η δε άυλη ψυχή μετατίθεται στα υπερβατικά πεδία. Οι μυημένοι εξοικειωνόντουσαν με το θάνατο και δεν τον φοβόντουσαν. Γι΄ αυτό ο Πίνδαρος είπε:
« όλβιος όστις κείν’ είσ’ υπό χθόν•
οίδε μεν βίου τελευτάν,
οίδεν δε διόσδοτον αρχάν»
[ευτυχισμένος όποιος μυήθηκε στα μυστήρια
και μπήκε μέσα στη γη• γνωρίζει
το τέλος της ζωής, γνωρίζει
και τη θεόσταλτη αρχή της.] (Πίνδαρος, απόσπ. 137)
Ο Αθηναίος ρήτορας Ισοκράτης αναφέρει τις δύο ευεργεσίες της θεάς: «…Όσο κι αν η παράδοση αγγίζει τα όρια της μυθολογίας, αξίζει γι’ αυτήν και τώρα να αναφερθεί. Όταν δηλαδή η Δήμητρα έφτασε στη χώρα μας τον καιρό που περιπλανήθηκε μετά την αρπαγή της Κόρης και έδειξε ευνοϊκή διάθεση προς τους προγόνους μας λόγω των ευεργεσιών, που δεν επιτρέπεται να ακούσουν άλλοι εκτός από τους μυημένους, και έδωσε διπλά δώρα που τυχαίνει να είναι πάρα πολύ σπουδαία, τους καρπούς δηλαδή που στάθηκαν αιτία να μη ζούμε σαν τα θηρία και την τελετή που όσοι συμμετείχαν σ’ αυτή έχουν καλύτερες τις ελπίδες για τη μεταθανάτια ζωή και για την αιωνιότητα…» (Ισοκράτης, “Πανηγυρικός”, 28- 29)
Ο αρχαίος ρήτορας σαφώς αναφέρει πως κάποιες από τις ευεργεσίες της θεάς δεν μπορούν να ειπωθούν στο πλήθος. Μόνον οι μυημένοι μπορούν να τις πληροφορηθούν. Αυτές έχουν σχέση με τις τελετές, που γίνονταν στον κλειστό κύκλο των μυημένων και αφορούσαν τα Ελευσίνια Μυστήρια, στα οποία θα αναφερθούμε στη συνέχεια. Σ’ αυτά οι μύστες μάθαιναν για το μυστήριο του θανάτου, για τη μεταθανάτια ζωή και για την μετενσάρκωση της ψυχής μέσα στον αιώνιο κύκλο της εξέλιξής της.
Σχετικά με τη θέση της θεάς στο αρχαιοελληνικό πάνθεο ο Πρόκλος μας αναφέρει: « … ο Πλάτωνας διαχωρίζει τη Δήμητρα από την καθολική θεότητα που γεννά τη ζωή και τη συμπαρατάσσει άλλοτε με την Κόρη, άλλοτε με την Ήρα και άλλοτε με τα δημιουργήματα του Δία…
Αλλά και στους “Νόμους”, εξυμνώντας τις θεές που καθιερώνουν τους θεσμούς, ανάγει ολόκληρη τη θεσμική ζωή στην ένωση της Δήμητρας και της Κόρης. Γιατί και στον Ορφέα, όταν συνυπάρχει με τον Κρόνο στην κορυφή της, η μεσαία θεά αποκαλείται Ρέα, και όταν παράγει τον Δία και μαζί με τον Δία φέρνει στο φως τους καθολικούς και τους επιμέρους κόσμους των θεών, αποκαλείται Δήμητρα. Και ολόκληρος ο κόσμος της ενδιάμεσης ζωής συμπεριλαμβάνει τις υπόλοιπες τιτανίδες και μάλιστα και τη Δήμητρα• αυτήν τοποθέτησε ως ενδιάμεση συγκεντρωτική μονάδα όλων των βαθμίδων που βρίσκονται μέσα σε αυτήν, και των απόκρυφων δηλαδή και όσων διαμοιράζονται στις γεννητικές δυνάμεις της θεάς. Και καθεμιά από τις δύο θεές είναι τριπλή• και την επάνω τριάδα τη συνδέει με τον Κρόνο, την κάτω με τη δημιουργική βαθμίδα, και τη μονάδα της Δήμητρας, η οποία είναι ενδιάμεση, τη χαρακτηρίζει συμπαραταγμένη και ταυτόχρονα ανεξάρτητη από τον δημιουργό των πάντων• γιατί δίνει υπόσταση στον Δία μαζί με την καθολική θεότητα και γεννά την Κόρη μαζί με τον Δία. » (Πρόκλος, “Περί της κατά Πλάτωνα θεολογίας”, βιβλ. Ε΄, 39, 2- 25)
Ο ίδιος συγγραφέας στο επόμενο βιβλίο του ίδιου έργου συνδέει και πάλι τη Δήμητρα με τις γεννήσεις. Η μητέρα Δήμητρα είναι σταθερά συνδεδεμένη με την Κόρη:
«Γιατί ολόκληρη η ελληνική θεολογία την κατώτερη ζωογονία την αποκαλεί “της Κόρης” και τη συνδέει με την καθολική ζωοποιό πηγή και λέει πως λαμβάνει την υπόστασή της από εκείνην και μαζί με εκείνην ενεργεί. Γιατί πουθενά τα αποτελέσματα δεν είναι αποκομμένα από την πρόνοια των αιτίων τους• αλλά οι περιπλανήσεις, οι αναζητήσεις και οι συμμετοχές μέσα στις περιόδους είναι πράγματα που ανήκουν σε αυτά που δέχονται την πρόνοια, ενώ η θεϊκή αιτία της επιμέρους ζωής κρατά τον εαυτό της ενωμένο για πάντα με την καθολική πηγή της ζωογονίας, την οποία οι θεολόγοι αποκαλούν μητέρα της ηγεμονικής θεάς, όπως κάνει και ο Πλάτωνας, ο οποίος συνδέει την Κόρη με τη Δήμητρα, τοποθετώντας πρώτη τη Δήμητρα ως αιτία της γέννησης, και αναφέροντας πως η Κόρη συμπληρώνεται από τη Δήμητρα και συμπληρώνει, με τη σειρά της, τα κατώτερα.» (Πρόκλος, “Περί της κατά Πλάτωνα θεολογίας”, βιβλ. ΣΤ΄, 49- 50)

-----------------------------------------------

(*1) Άλλοι όμως συγγραφείς παραδέχονται ότι ο Ιασίωνας θανατώθηκε από τον κεραυνό του Διός, αλλά για άλλους, διαφορετικούς, λόγους. Είτε επειδή τόλμησε να επιδιώξει την εύνοια της Δήμητρας, είτε επειδή πρόσβαλε ένα άγαλμα της θεάς, είτε επειδή αποπειράθηκε να βιάσει το φάντασμά της (φάσμα της).